Очиқ ахборот тизимларида ахборот психологик хавфсизлик

Anonim avtoritet
(nomi yashiringan biror obro’li manba). “Ishonchli shaxsning 
bizga xabar berishicha...”, “Yaqin atrofdagi manbadan xabar beradilarki,...”,
“Kuzatuvchilar xulosa qiladilarki,...” degan so’zlar bilan sirtdan baobro’ tuyuladigan, 
lekin aslida mavjud bo’lmagan manbaga ishora qilinadi. 
 “O’z-o’zini qiynash” 
yoxud 
 “O’g’rini ushl” .
Ayblanuvchilar ayblovchilar bilan 
aralashib ketib, “ O’g’rini ushla! “ deya boshqalardan kuchliroq qichqiradilar. 
Muvaffaqiyatsizlikni oldindan sezishgach, “qo’rqoq oldin musht ko’tarar” qabilida 
ayyuhannos solib, o’zlarini zo’r berib ayblashga boshlash bilan odamlarda rahm-shafqat 
uyg’otib, ular himoyasiga o’tib oladilar. 
Keskinlikni oshirish.
“Odamlar hukumatga ishonardilar, qattiq ishondilar, uzoq 
vaqt ishonib keldilar. Biroq hukumat ular umidini puchga chiqardi, ular ishonchni 
oqlamadi” singari so’zlar va so’z birikmalarini qayta-qayta takrorlash yo’li bilan 
auditoriyada muayyan psixologik holat yaratish. Oddiy va ta’sirchan usul. 
Birinchilik effekti. 
Jurnalistlarga talabalik davridayoq umuman haqiqatni aytgan 
emas, birinchi bo’lib aytgan odam haqdir, deya tushuntirib keladilar. Dastlabki xabar 
har doim tayyor zaminga tushib, yaxshi unib chiqadi. Ikkinchi bo’lib so’z aytgan 
kishining ishi ancha mushkul – u oldingi xabarni tag-tomiri bilan qo’porib 
tashlaganidan 
keyingina 
ishonch 
qozonishi 
mumkin. 
Shu 
singari 
barcha 
murakkabliklarni oydinlashtirish uchun auditoriyaning vaqti ham, xohishi ham 
yo’qligidan bunga erishish u qadar oson emas. 
Ovozasi ketgan voqea illyuziyasi.
Voqea bo’lib o’tishi kutilayotgan joyda aslida 
hech narsa yuz bermaydi. Lekin janjalli reportaj nihoyatda zarur. Va uddaburonlar 
darhol ishga kirishib, uni o’ylab topadilar: shovqin-suron, baqiriq-chaqiriqlar, 
allanimalarning nimalargadir zarb bilan urilishi, o’qlar ovozi va h.k. effektlarni tashkil 
qiladilar. Turli joylarda har xil epizodlarni suratga tushirib, mohirona montaj qiladilar 
va shu bilan aslida bo’lmagan, lekin ommaviy auditoriya uchun “ishonchli” voqeani 
yaratadilar. “Nyu-York jornal” gazetasining egasi Rendolf Xerst rassom Frederik 
Remingtonni Kubaga ispanlarning amerikaliklarga nisbatan vahshiyliklari to’g’risida 
xabar berish uchun yuborgan 1898 yilgi voqea bunga klassik misoldir. Remington 
Xerstga telegramma yo’llaydi: “Hammasi osoyishta. Hech qanday dahshatli narsa yuz 
bermayapti. Urush bo’lmaydi. Qaytib bormoqchi edim”. Xerst javob yuboradi: 
“Marhamat qilib qoling. Rasmlarni ta’minlang. Urushni men ta’minlayman”
1
. 
Yorliqlar yopishtirish yoki osish.
Ma’qul bo’lmagan shaxs uchun turli ismlar, 
o’xshatishlar yoki sifatlashlar (ko’pincha kinoyaomuz) o’ylab topishdan iborat. 
Amaliyot ko’rsatadiki, kishiga o’zini shunchaki “poklab olish”, ta’riflaganlaridan 
boshqacha odam ekanligini isbotlash oson bo’lmaydi. Bunday hollarda 
“ishbilarmon”,
“chaqqon” , “lo’ttiboz”, “korchalon” 
va hatto 
“bank”, “biznesmen”, “moliyachi”,
“regulirovkachi” 
singari xolis (lekin salbiy ma’no yuklangan) so’zlar an’anaviy 
xalqona ta’riflar sifatida qo’llaniladi. Auditoriya bunday so’zlarni his-hayajon 
darajasida qabul qiladi, oson eslab qoladi va huzur qilib takrorlab turadi. 
3
Ёлғончи тарғибот усуллари Виктор Сороченко ва Игорь Панариннинг турли йилларда ёзилган асарларида 
келтирилган таснифлар асосида умумлаштириб олинди. 
1
Рэндалл Д. Универсальный журналист. Ингл. тилидан А. Поряз таржимаси. – Алмати: Ёш журналистларнинг 
Марказий Осиё мактаби, 1996. – Б. 16. 

---

58 
Yarqiroq umumlashmalar.
Bu usul odamlarning “yangi”, “haqiqat”,
“demokratiya”, “adolat”, “taraqqiyot”, “g’alaba”, “rivojlanish”, “muvaffaqiyat”,
“olg’a harakat” va h.k. shu singari so’zlarga azaliy muhabbatiga asoslanadi. Amalda 
bunday narsadan asar ham bo’lmaydi, lekin taassurot uyg’otish uchun ustalik bilan 
faktlar tanlanadi va quroq qilinadi, aql bovar qilmaydigan umumlashmalar yasaladi – 
oqibatda auditoriya bunday xo’rakka engilgina ucha qoladi. 
Nisbat berish (analogiya) usuli.
Biror obro’li kishining ijobiy sifatlarini hali bunga 
huquqli ekanligini ko’rsatishga ulgurmagan boshqa bir kishiga nisbat berishga 
asoslangan. Masalan, nisbat berish usuli an’ana tarzida mashhur rahbardan keyin va 
uning o’z o’rniga tavsiya qilishi tufayli hokimiyatga kelgan kishilarga bog’lab 
ishlatiladi. Bu salbiy ma’noda bo’lishi ham mumkin. Masalan, nodemokratik davlatda 
hokimiyat vorisi kim bo’lishidan qat’i nazar, o’xshatma-analogiya asosida unga 
diktatorlikka intiluvchanlik nisbat berilaveradi. Partiya, vazirlik va h.k.lar haqida ham 
shunday deyish mumkin. 
Oddiy xalqqa mansublik (o’z odamimiz) o’yini.
Bu usulning mohiyati partiya
(soha, tashkilot) etakchisining o’zi haqida keng auditoriyada o’z odamlarimiz 
davrasidan va u kishiga oddiy xalqning tashvishlari, orzu-umidlari juda yaqin degan 
taassurot uyg’otishidan iborat populizm printsipidan foydalanishdan iborat. Siyosat 
sohasida keng tarqalgan bu usul kiyinishdan va yurish-turishdan tortib ishchilar 
qozonchasidan atala tushirishgacha bo’lgan parametrlarning katta doirasini o’z ichiga 
oladi. Etakchilarning qo’shiq aytib, raqsga tushishlari, bolalar bilan o’ynashlari, oddiy 
fuqarolar bilan qo’l siqishib ko’rishish uchun kutilmaganda kortejni to’xtatib qo’yishlari 
singari ko’pgina misollar ma’lum. 
Faktlarni buzib ko’rsatish. 
Bu oddiy va samarali usul barcha darajadagi 
siyosatchilar tomonidan keng ishlatiladi. Uning mazmuni iqtisodiyot, siyosat va 
madaniyatga oid ko’plab faktlardan axborotni tarqatuvchiga foydali bo’lganlarinigina 
tanlab olishdan iborat. Boshqacha xarakterdagi ma’lumotlar haqida, garchi ular ham 
etarli bo’lsa-da, lom-mim deyilmaydi. Bunday usulning kundan-kunga, oydan-oyga... 
takrorlanaverishi asta-sekin kerakli taassurotni hosil qiladi, targ’ibotchi uchun bu ayni 
muddaodir.
Ushbu masalaga xulosa sifatida shuni aytish joizki, agar oddiy urush vositalaridan 
foydalanish oqibatlari (vayrona binolar va yo’llar, odamlar orasidagi qurbonlar va h.k.) 
ravshan ko’rinib tursa, axborot quroli zararli natijalarini o’lchab bo’lmaydi, chunki u 
odamlar ongiga ta’sir o’tkazadi. Biroq, biz yuqorida aytib o’tganimizdek, vayronavor 
oqibatlari jihatidan u olovli urushdan hech qolishmaydi.