Очиқ ахборот тизимларида ахборот психологик хавфсизлик

 
 

---

3 
KIRISH 
Sovet ittifoqi parchalanishi natijasida ikki siyosiy tizim o’rtasidagi kurashga chek 
qo’yilgan bo’lsa-da, axborot kurashi to’xtatilmadi. G’arb mamlakatlari mafkurasi 
bo’lmish kosmopolitizm kundan kunga kuchayib, er shari bo’yicha tarqalib bormoqda. 
Bunday sharoitdabetakror, uzoq asrlar tarixidan kelib chiqadigan betakror madaniyatga 
ega bo’lgan Sharq mamlakatlari, jumladan, O’zbekiston ham noyob o’zligini saqlashga 
harakat qitlishi tabiiy. 
Insoniyatning XXI asrga qadam qo’yishi axborot ko’lami va sifati misli 
ko’rilmagan darajada o’sishi bilan nishonlandi. Benihoya katta hajmdagi ma’lumotlar 
ummonlar va qit’alar osha shiddatli sur’atlarda, lekin kishi sezmas darajada jimgina, 
ommaviy axborot vositalarining shunchaki odatiy ishi sifatida u yoqdan bu yoqqa 
etkazib turilibdi. 
Ommaviy axborot amalda o’z mazmunidan ajralib, ko’proq shaklan tazyiq 
o’tkazuvchi omilga aylanib qoldi. Xabarning o’zi vositadir, deguchi kanadalik olim 
Marshall Maklyuen g’oyasi ro’yobga chiqmoqda. Hayotning nihoyatda jadal sur’atlari, 
ommaviy axborot vositalari xabar qiladigan voqealarni o’rganishga vaqtning yo’qligi, 
ba’zida esa ularni tahlil etish malakasi etishmasligi shunga olib keldiki, keng auditoriya 
materiallarni axborot kanallari qay tarzda taqdim etsa, shu holicha qabul qilayotir – 
mazmun-mohiyati haqida ko’p ham o’ylab o’tirilmaydi. 
Jurnalistlar orasida ko’pdan “birinchi so’zni aytgan haq” , degan hikmatnamo gap 
yuradi. Endilikda unga yangi jihat qo’shilib, “kimki muntazam ravishda axborot oqimi 
bilan kishilarni garang qilib qo’yib, faktlar ustida mustaqil o’ylab ko’rishga ham imkon 
bermasa, o’sha haqdir” , deyiladigan bo’ldi. Afsuski, bugungi kunda xalqaro 
munosabatlarda qaror topgan bu amaliyot ko’p bo’g’inli, lekin har doim ham ijobiy 
bo’lmagan oqibatlarga olib kelmoqda. 
Bunday xatti-harakatlar ko’p hollarda mamlakatimiz aholisi xavfsizligiga, uning 
dunyoqarashini vatanparvarlik, o’z xalqi va ona zaminiga mehr-muhabbat ruhida 
tarbiyalashga tahdid mazmunini kasb etayotir. Bu to’g’rida O’zbekiston Prezidenti 
I.A.Karimov haq gapni aytgan: “...Ma’naviyatga qaratilgan har qanday tahdid 
o’z-o’zidan mamlakat xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog’lom avlod 
kelajagini ta’minlash yo’lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir-oqibatda 
jamiyatni inqirozga olib kelishi mumkin”
1
. Prezidentimiz tomonidan bu muammoning 
yosh avlodni tarbiyalashdagi ahamiyati alohida ta’kidlab ko’rsatildi: “Tajovuzkorona 
harakatlar bizlar uchun mutlaqo begona mafkura va dunyoqarashni avvalo beg’ubor 
yoshlarimizning qalbi va ongiga singdirishga qaratilgani bilan ayniqsa xatarlidir”
2
. 
Mazkur masala “Axborot erkinligi printsiplari va kafolatlari to’g’risida”gi 
O’zbekiston Respublikasi qonunining 11, 12, 13, 14 va 15-moddalarida ham o’z aksini 
topgan (moddalar matni ilovada keltirilmoqda). 
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarga egalik qilishdagi tengsizlik, 
sportchilar tili bilan aytganda, amalda bitta darvozaga to’p tepish bo’lib qolayapti – 
ommaviy axborot asosan rivojlangan davlatlardan (oltin milliard mamlakatlaridan) 
dunyoning qolgan qismiga etkazib berilmoqda. Si-en-en, Bi-bi-si, “Evronyus” 
telekompaniyalari, “Assoshieyted Press”, “Yunayted Press Interneshnl”, “Reyter”, 
“Frans-Press”, “ITAR-TASS”, “Sinxua”, “Anadolu” agentliklari jahon axborot 
1
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: “Маънавият” , 2008. – Б. 12. 
2
Ўша жойда, – Б. 14. 

---

4 
maydonida mutlaq hukmronlik qilishayapti. Boshqa mamlakatlar gazeta va 
jurnallarining tahririyatlari, radio va televidenie studiyalari, endilikda buning ustiga 
yana Internet-saytlar o’z nashr maydoni, efir va virtual kengligini ana shu manbalardan 
olingan xabarlar bilan to’ldirmoqdalar. Ko’pincha tahririyatlar dolzarb xalqaro 
axborotni mustaqil topish qiyin bo’lganidangina emas, balki bunday xabar har doim 
aynan shu erda va hozirning o’zida naqd ekanligidan shunday yo’l tutadilar. 
Qisqasi, turli mamlakatlarning xalqaro axborot almashuvidagi muvozanat 
allaqachon va jiddiy ravishda buzilib bo’lgan. Bu axborot texnologiyalariga egalik 
qiluvchi jamiyatlarning fikrlari va baholari, g’oyalari va qadriyatari butun dunyo 
bo’ylab yoyilishiga olib keldi. Hatto Xitoy, Hindiston, Misr va ular singari betakror 
madaniyat sohibi bo’lgan boshqa yirik davlatlar ham ularga qaram ahvolga tushib 
qolmoqda. Binobarin, o’ziga xos, ajoyib madaniyatga ega mamlakatlar o’z aholisini 
bunday axborot bosqinchiligidan avaylab-asrashni o’rganmas ekanlar, bir necha o’n 
yillar o’tib sayyoramiz madaniy ekologiyasiga o’nglab bo’lmas darajada zarar 
etkaziladi. O’zbekiston Respublikasini ham to’la hukuq bilan shunday ardoqlashga 
munosib davlatlar jumlasiga kiritsa bo’ladi. 
Shu boisdan axborot xavfsizligi dunyoning asosiy qismi uchun g’oyat dolzarb 
bo’lib qoldi. Aslida shunday tushunchaning o’zi mavjudmi, degan masala ustida cheksiz 
talashib-tortishish mumkin, muxoliflarimiz ayni shunday ham qilmoqdalar. Ular uchun 
“axborot xavfsizligi” muammosi yo’q va bo’lishi ham mumkin emas, chunki boshqa 
davlatlar hududida axborotni aynan ularning 
o’zlari
tarqatishadi-da. O’zbekistonliklar 
uchun (va faqat biz uchungina emas) bu –jiddiy voqelik, zero, o’zga davlatlarning 
bizning hududimizdagi axborot faolligi kundalik haqiqatga aylandiki, buning oqibatlari 
to’g’risida bosh qotirmaslik mumkin bo’lmay qoldi. 
Xullas, axborot-aloqa texnologiyalarining mislsiz taraqqiyot yo’nalishi shuni 
ko’rsatmoqdaki, turli-tuman axborotlar oqimini bugunning o’zidayoq biror chora bilan 
to’sishning imkoni bo’lmay qoldi. U har qanday yopiq sanalgan jamiyatda (bu ham o’ta 
nisbiy tushuncha) o’z auditoriyasini topib boradi. Yaqin tariximizda ko’rganimizdek va 
hozir ham dunyoning ayrim go’shalarida guvohi bo’layotganimizdek, hech qanday 
panjara, devor, temirdan bo’ladimi yoki temir-betondan yoxud mafkuraviy materialdan, 
unga g’ov bo’la olmaydi. Erta-indin bu borada yana qanday mo’’jizalar guvohi 
bo’lishimizni ham bugungi kunda hech kim bilmaydi. Shunday ekan, axborot vositasida 
uyushtiriladigan psixologik xurujga qarshi turish bobida, jamiyat, davlat va har qaysi 
shaxs tegishli chora-tadbirlarni ko’rmog’i lozim. Lekin buning eng maqbul va samarali 
yo’li, birinchi navbatda, – o’z axborot makonimizni o’zimiz to’ldirishimiz, ya’ni 
hayotimiz, unda yuz berishi tabiiy bo’lgan voqea-hodisalar, tug’iladigan muammolar 
haqida, garchi ular ba’zida yoqimsizdek tuyulsa-da, vatandoshlarimizga, jahon 
ommasiga o’z vaqtida, hozirjavoblik bilan o’zimiz xabar berishimizdir. Bunda axborot 
olamida ko’pdan qo’llanib kelinayotgan tajribadan, ya’ni voqea-hodisaning o’zi haqida 
zudlik bilan xabar uzatib, sabab-oqibatlar, daxldorlar haqidagi batafsil ma’lumotlarni 
keyinroqqa qoldirib turish usulidan foydalanish qo’l keladi. Bu bilan o’zimiz 
haqimizdagi va ayni bizga qarshi qaratilgan, biroq turli bo’htonu tuhmatlarga, g’arazli 
maqsadlarga iylanib, yaxshilab qorilgan “yangiliklar” hayotimizga bostirib kirib, jahon 
bo’ylab parvoz qilib, haqiqiy ahvoldan g’ofil qalblarda nomatlub fikrlar, tuyg’ular 
uyg’otishining ma’lum darajada oldi olingan bo’lardik. Chunki asl manbadan va ayni 
vaqtida uzatilgan ma’lumot turganida, boshqalarning uydirmalari o’z-o’zidan qadrini 
yo’qotadi, e’tibordan chetda qoladi. Zero, yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, axborot 

---

5 
tarqatish, xususan, jurnalistika bobida odamlar psixologiyasini ifodalovchi qonuniyat -
“birlamchi axborot effekti” har doim amal qilib kelgan va shunday qolaveradi. Hamma 
aytadiganini aytib bo’lgandan keyin o’zini “oqlashga” urinishdan esa foyda kam 
ekanligini, hatto ba’zida bu aks natija berishi mumkinligini nazariya ham, hayotiy 
tajriba ham isbotlab turibdi. Shuni hisobga olgan holda ish ko’rmog’imiz har 
tomonlama ma’qul bo’ladi.
Milliy mustaqillik g’oyasi, ma’naviy erkinlik imkoniyati, mamlakatimiz fuqarolari 
o’z madaniy urf-odatlari va an’analari boyligini to’laqonli his etishlari bevosita axborot 
xavfsizligi masalasi bilan bog’liqdir. Shuning uchun ham unga bu qadar muhim 
ahamiyat berilayotganligi bejiz emas. O’quv dasturiga “Ochiq axborot tizimlarida 
axborot-psixologik xavfsizlik” fanining kiritilishi - mamlakatimiz yoshlarining ilg’or 
qismi bo’lgan talabalarning milliy ongi va dunyoqarashi yaxlitligini asrab qolishga 
qaratilgan ayni o’z vaqtida ko’rilgan va g’oyat zarur tadbirdir. 
Ushbu zaruriyat mahsuli o’laroq yaratilgan mazkur darslikda kursning quyidagi 
etakchi vazifalari izchil ravishda ko’rib chiqiladi: 
-
XXI asr boshida insoniyat hayotida ommaviy axborot vositalari, axborot-
kommunikatsion texnologiyalarning o’rni va ahamiyati; 
-
dunyo fanida etakchilik qilayotgan ommaviy kommunikatsiyalar nazariyalari; 
-
ommaviy axborot bobida amalda hukmronlik qilayotgan manipulyativ usullar 
tizimi va ularning ahamiyati; 
-
muammoning ko’p qirrali ekanligi, axborot-psixologik xavfsizlikning etakchi 
atama-istilohlari va tushunchalari; 
-
axborot asrining mohiyati va axborot muvozanatsizligi muammosi; 
-
tsivilizatsiyalar to’qnashuvi yoki muloqoti; 
-
axborot-psixologik urush - axborot tajovuzkorlikning oliy shakli; 
-
davlat, jamiyat va shaxs axborot-psixologik ta’sir ko’rsatiladigan asosiy ob’ektlar 
sifatida; 
-
O’zbekiston fuqarosini axborot-psixologik himoyalash jihatlari va jarayoni; 
-
O’zbekiston ommaviy axborot vositalari – mamlakat axborot-psixologik 
xavfsizligining omili; 
-
O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning kuchli davlatdan kuchli fuqarolik 
jamiyatiga o’tish kontseptsiyasining tarixiy maqomi va uning mustaqil mamlakatimiz 
aholisini axborot-psixologik himoyalashdagi roli. 
Axborot-psixologik xavfsizlik yo’nalishida kadrlar tayyorlash masalasiga 2006 yil 
7 avgustda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Milliy Xavfsizlik kengashi 
tavsiyasi hamda Vazirlar Mahkamasining 163-sonli qarori asos bo’ldi. Ushbu qaror 
asosida 2006-2007 o’quv yilidan boshlab 21 ta gumanitar yo’nalishidagi oliy o’quv 
yurtlarida 36 soatli “Ochiq axborot tizimlarida axborot-psixologik xavfsizlik” o’quv 
kursi kiritildi. Shu maqsadda 2006 yilning kuz oylarida O’zbekiston Respublikasi 
Prezidenti devoni va Vazirlar Mahkamasi tavsiyasi asosida O’zbekiston Respublikasi 
Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 
“Iste’dod” jamg’armasi tomonidan mamlakatimiz oliy o’quv yurtlarida ushbu fan 
bo’yicha ma’ruzachilar etib tayinlangan 75 o’qituvchi malakasini oshirish kurslari 
o’tkazildi. Kurslarni muvaffaqiyatli bitirganlarga ushbu fandan dars berishga ruhsat 
beradigan sertifikatlar topshirildi.

---

6 
Mazkur kurslar dasturi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Milliy 
Xavfsizlik kengashi hamda Oliy va O’rta mahsus ta’lim vazirligi tomonidan ishlab 
chiqildi.
“Iste’dod” jamg’armasida chiqish qilgan olimlarning qayta ishlangan ma’ruza 
matnlari ushbu darslikning asosini tashkil qildi. 
Darslik quyidagi tarkibdagi mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlandi:
MO’MINOV F.A., filologiya fanlari doktori, professor, mualliflar jamoasi rahbari 
(O’zbekiston Davlat jahon tillari universiteti) – kirish, 3 va 7 boblar, xulosa; 
BAROTOV Sh.R., psixologiya fanlari doktori, professor (Buxoro Davlat 
universiteti) – 1-bob; 
MO’MINOVA P.I., filologiya fanlari doktori, professor (Jahon iqtisodiyoti va 
diplomatiya universiteti) – 2-bob; 
NURNAZAROV R.K., tadqiqotchi – 4-bob; 
BEGMATOV A., falsafa fanlari doktori, professor (O’zbekiston Respublikasi 
Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi) – 5-bob; 
EShBEKOV T., filologiya fanlari nomzodi, dotsent (Mirzo Ulug’bek nomidagi 
O’zbekiston Milliy universiteti) – 6-bob; 
JO’RAEV N.Q., siyosiy fanlar doktori, professor (O’zbekiston Davlat jahon tillari 
universiteti) – 7-bob; 
IRNAZAROV Q.T., tarix fanlari doktori, HUSANOV M.M., tarix fanlari nomzodi 
(Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti) – 8-bob; 
MURODOVA Sh.O., siyosiy fanlari doktori, dotsent (O’zbekiston Davlat jahon 
tillari universiteti) – 9-bob. 
Mualliflar jamoasi ushbu darslik va kelajakda yozilajak asarlari bilan O’zbekiston 
Respublikasidek davlatning mustaqilligini, ma’naviy imkoniyatlarini yanada boyitishga 
o’z hissalarini qo’shishga umid qiladi.
Kitobga o’quv kursning dasturi ilova qilinmoqda.

---

7