|
KOM PYUTER LINGVISTIKASIDA AVTOMATIK
TARJIM A Y O ‘NALISHI
Reja:
1. K o m p y u ter lingvistikasida av to m a tik tarjim a y o ‘nalishi.
2. A v to m atik tarjim a y o 'n alish i tarixi. T arjim on d asturlar.
3. A v to m atik tarjim a y o ‘nalishining zam onaviy holati va istiqboli.
Tayanch so‘z va iboralar: m atn tahriri, avtom atik tarjima, til o'qitishni
avtom atlashtirish, elektron lug'atlar, tezaurus lug'atlar, k o m p y u te r lek-
sikografiyasi, kom pyuter lingvodidaktikasi, on-line tarjim a tizimi, ekviva-
lent moslik, transform atsion moslik, tarjima protsedurasi, generatsiya, trans-
latsiya, bilingv bazasi, exam ple-based translation (namunalarga asoslana-
digan tarjim a), rule-based translation (algoritm ga asoslangan tarjim a), trans
lation m em ory (tarjim on xotirasi).
Inform atsiyaning geom etrik progressiya asosida keskin k o ‘payishi ular-
ning boshqa tillarga tezkor tarjim a qilinishini t a ’m inlovchi tizim larga b o 'lg an
ehtiyojni keltirib chiqardi. B unga ja v o b a n m ashina tarjim asi yoki a v to m a
tik tarjim a y o 'n a lish id a am aliy ta d q iq o tla r y a ra tila boshlandi. Eng aha-
Kompyuter lingvistikasi asoslari
73
m iyatli to m o n i shundaki, m ash in a tarjim asiga oid izlanishlar k o m p y u ter
lingvistikasi fanining yuzaga kelishida tay an ch n u q ta hisoblanadi.
A v to m atik tarjim a b o ‘yicha dastlabki g 'o y a la r ingliz olim i C harlz Beb-
bidj to m o n id an 1836 - 1848-yillarda ilgari surilgan. U ning fikricha, mexa-
nik -elek tro n m ash in alar tillar o 'rta sid a g i s tru k tu r o 'x sh a sh lik la r asosida
kodlashtirilgan av to m atik tarjim ani am alga oshirishi m um kin. U ning loyi-
hasi b o ‘yicha 50 m ingta s o ‘z x o tira kuchiga ega b o ‘lgan elektron m ash i
n alar 100 000 ta so ‘zni av to m atik ravishda tarjim a qilishi z a ru r b o ia d i.61
1949-yilda C h .B eb b id jin g g 'o y a la rid a n t a ’sirlan g an a m erik alik olim
U o rren U iver m ash in a tarjim asi tizim ini y aratish n in g n azariy asoslarini
ishlab chiqdi h am d a lingvistika, deshifrovka, program m alashtirish nazari-
yasi b o 'y ich a mutaxassislarni ham korlikka chorladi.62 Shundan so ‘ng A Q SH -
d a M T b o 'y ich a kollaboratsiyalar, h am korlik loyihalari yaratildi. M ash i
na tarjim asi b o 'y ich a birinchi xalqaro konferensiya 1952-yilda M assachusets
texnologiya in stitu tid a o 'tkazildi.
1954-yilda A Q S hdagi Jo rjta u n universitetida d u n y o d a birinchi m a rta
av to m atik tarjim a tajrib ad an o ‘tkazildi. U G A T tizimi (inglizcha «George
town A u to m a tic Translation» birikm asining q isqartm asi) deb ataladi. Bu
tajrib alar IBM-701 k o m pyuterida o 'tkazildi. Bu tajribaning bazasi algoritm -
la rd a n ib o ra t b o 'lib , 50 000 ta s o ‘z (60 ta gap)ni rus tilid an ingliz tiliga
tarjim a qildi.6?
R o ssiy ad a m ash in a tarjim asi y o 'n a lish in in g p io n e rla ri D .Y u .P a n o v ,
A .A .L y a p u n o v , I.S .M u x in la r sa n a la d i.64 S h u n d a n s o ‘ng O .S .K u la g in a ,
I.A .M elchuk, Y u .A .M o to rin , Y u .N .M archuk, R .G .P iotrovskiy kabi olim
lar ularning izdoshlari sifatida av to m atik tarjim a tizim ini rivojlantirdilar.
S o b iq lttif o q d a m a sh in a tarjim a si b o 'y ic h a birin ch i ta jrib a 1955-yilda
o 'tk azild i. S h undan s o 'n g O .S .K ulagina va I.A .M elchuk rahbarligi ostida
A m aliy m atem atik a in stitu tid a m ash in a tarjim asi b o ‘yicha uchta yirik tajri
b a tizim i yaratildi: fransuzchadan ruschaga (FR -1), inglizchadan ruschaga
va fran su zch ad an ruschaga (yangi v ariantda). 1959-yilda M oskva davlat
61 Po‘latov A., Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi. - Toshkent, 2007. -
B.52.
62 Баранов A.H. Введение в прикладную лингвистику. - М.: Эдиториал
УРСС, 2001. -С .89.
м Убин И.И. Современные средства автоматизации перевода: надежды,
разочарования и реальность // Перевод в современном мире. - М.: ВЦП, 2001.
- С.60 - 69.
м Панов Д.Ю., Ляпунов А.А., Мухнн И.С. Автоматизация перевода с
одного языка на другой. Сессия по научным проблемам автоматизации
производства. - М.: Изд-во АН СССР, 1956.
74
A. Rahimov
lingvistik universitetida m ashina tarjim asi laboratoriyasi ochildi. M oskva-
d a 1974-yilda IN F O R M -E L E K T R O institutida fransuzcha-ruscha (E T A P-
1), inglizcha-ruscha (ETA P-2) ham da nem ischa-ruscha (N E R P A ) a v to m a
tik tarjim a tizim larini yaratish b o ‘yicha am aliy ta d q iq o tlar jo n lan d i. 1960-
y ild a s o b iq I t t i f o q F a n l a r a k a d e m iy a s in in g a v to m a tik ta r jim a g a
b ag 'ish lan g an m axsus yig'ilishi b o 'lib o ‘tdi. Bu yig‘ilishda av to m atik tarji
m a b o ‘yicha professor A .B elonogov rahbarligida m axsus lab o rato riy a tash-
kil qilindi.
1966-yilda A Q Shning fan m asalalari b o ‘yicha kongress q o 'm ita sid a av
to m atik tarjim aga oid m a ’ruza m uhokam asi (Automatic Language Process
Do'stlaringiz bilan baham: |
