|
ing Advisory C om m ittee-A L PA C REPORT) boMib o 'td i.63 U n d a avtom atik
tarjim a b o 'y ic h a «Language and M ashines: Computers in Translation and
Linguistics» (« T il va m ashinalar: tilshunoslikda va tarjim ada kom pyuter-
lar») deb nom langan salbiy m a ’nodagi m a ’ruza qilindi va yuqori d a rajad a
sifatli av to m atik tarjim ani t a ’m inlovchi universal tizim yaratish natijasizli-
gi va im konsizligi t a ’k id lan d i. S h u n in g d ek , m a ’ru z a d a k o ‘rsatilish ich a,
«tabiiy tarjim a» (inson tarjim asi) m ashina tarjim asidan arzo n ro q va sifatli-
roq. S h u n d an keyin ja h o n m iqyosida av to m atik tarjim aga oid tad q iq o tlarn i
m oliyalashtirish keskin kam ayib ketdi. U la r faqatgina Y ap o n iy ad a davlat
to m o n id an m oliyalashtirildi. «G enerel M otors», «Siemens», «L G », «Phi
lips» kom paniyalari bugungi k u n d a d u n y o d a avtom atik tarjim aga oid izla-
nishlarni m ab lag 1 bilan t a ’m inlab turadi.
A Q SH harbiy havo kuchlari buyurtm asi b o 'y ich a D .T om rahbarligida
SY ST R A N av to m atik tarjim a sistem asi ishlab chiqildi. M azk u r tizim yor-
dam id a bir yilda 2,5 mln sahifa m atn ingliz tilidan nemis, fransuz, ispan,
y u non, italyan tillariga ham da fransuz tilidan ingliz, ispan, italyan tillariga
tarjim a qilinadi. A vtom atik tarjim a b o 'y ic h a dunyodagi eng yirik loyiha
1991-yilda A Q S hda N A SA m utaxassislari tom o n id an yaratilgan: DIA N A .
U ning hajm i 10 mln ta s o ‘zni tashkil etadi. U dunyoning 6 ta yirik tiliga
asoslanadi: ingliz, rus, fransuz, nem is, arab , ispan.
R us olim lari ham professor L y ap u n o v rahbarligida «Vista Technology»
kom paniyasi «Retrans Vista» loyihasini ishlab chiqdi. U ning tarkibiga kiruv-
chi 3 m ln 400 m ingta s o ‘z x o tirag a kiritildi. Shunda 1 m ln 800 m ingtasi
ruscha-inglizcha, 1 mln 600 m ingtasi inglizcha-ruscha so 'z d a n ib o rat.
Bugungi k u n d a av to m atik tarjim an in g quyidagi sistem alari m avjud. 40
65
Слокум Дж. Обзор разработок по машинному переводу: история
воп роса, соврем енное состояние и перспективы разви ти я // Н овое в
зарубежной лингвистике. Вып.XXIV. Компьютерная лингвистика. - М., 1989.
- С.358.
Kompyuter lingvistikasi asoslari
75
m ln ta so ‘z xotira kuchiga ega YEUROTRA sitem asi - Y evropa olim lari
to m o n id an ishlab chiqilgan. U b arch a yevropa tillari b o 'y ich a av to m atik
tarjim an i am alga oshira oladi. SOKRAT sistem asi 40 m ln ta so ‘z x o tira
kuchiga ega. D unyodagi 40 ta tilda av to m atik tarjim ani am alga oshiradi.
Y a ’ni qaysi tilda W indow s operatsio n tizim i versiyasi m avjud b o is a , shu
tild a a v to m a tik ta rjim an i am alga o sh ira oladi. Lingvo sistem asi (lingvo
ko m p y u ter lu g 'ati) - bu lu g 'a tg a ham duny o n in g 40 tilidagi m a ’lum otlar
ja m la n g a n . 1990-yillarda A m e rik a d a Global Link, R o ssiy ad a PR O M T
av to m atik tarjim a tizim lari yaratildi.
In tern et tizim ining rivojlanishi natijasida av to m atik tarjim a global tar-
m o q d a ham tashkil etildi, y a ’ni hozirgi k u n d a online-tarjima tizimi ham faol
y o ‘lga q o ‘yilgan.
A v to m atik tarjim aning kam chiliklari:
1. S o 'zla r av to m atik tarjim a ja ra y o n id a t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri tarjim a qili-
nadi. S huning uchun tarjim a g ram m atik q o id alarg a deyarli rioya qilinm a-
gan h o ld a am alga oshiriladi.
2. A v to m atik tarjim a qilingan m atn n i uslub jih a td a n ta h rirlab chiqish
z a ru r b o ‘ladi.
3. H ozirgi m avjud av to m atik tarjim a qiluvchi sistem alar so 'z la r biriku-
vini h am deyarli n o to ‘g ‘ri tarjim a qiladi.
4. A v to m atik tarjim a polisem iya, om onim iya, tro p lar, frazeologizm lar,
idiom alarni e ’tib o rg a olm aydi.
M asalan, The bat looks like a mouse with wings gapini rus va o ‘zbek
tiliga tarjim a qilishda h a r bir so 'zn in g polisem antik va om onim lik kabi se-
m an tik q irralarin i e ’tiborga olish zarur. A ks h o ld a tarjim a m uvaffaqiyatli
chiqm aydi. Jum ladagi bat so ‘zi « k o ‘rsh ap alak » , «belkurak», « to 'q m o q » ,
«kich ik ziy o fat» k ab i m a ’n o la rn i, look s o ‘zi esa « q a ra m o q » , «nigoh»,
« k o ‘rinish» m a ’nolarini anglatadi. B unda m azk u r so ‘zlar rus yoki o ‘zbek
tiliga tarjim a q ilinayotganda m os ekvivalentini tan lash uchun k ontekst va
uning d istributsiyasidan (qurshovidan) kelib chiqish zarur. U sh b u holat,
ayniqsa, idiom atik ifodalar q atn ash g an m a tn la r tarjim asida m urakkablik
tu g 'd ira d i. M asalan, You are an apple o f m y eyes jum lasi «Siz k o ‘zlarim ning
olm asisiz» tarzid a s o ‘zm a-so‘z tarjim a qilinadi, chunki «apple» so'zining
den o tativ e m a ’nosi «olmawdir. Lekin k o n tek std an kelib chiqib tarjim aga
yondashilsa, t o ‘g ‘ri tarjim a yuzaga chiqadi. B unda jum lan in g «an apple o f
my eyes» qismi idiom a ekanligini n azard a tutish lozim va u «Siz k o ‘zim ning
oq-u qorasisiz» tarzidagi gap hosil b o ia d i.
T arjim adagi m oslik 3 xil b o ‘ladi:
1) ekvivalent m oslik - b u n d a bir tildagi so ‘z boshqa bir tildagi so'zga
76
A. Rahimov
tarjim ad a t o ‘la m uvofiq keladi. M asalan, rus tilidagi «книга» so ‘ziga ing
lizcha «book» so 'zi tarjim ad a to ‘la m os keladi.
2)
variantli m oslik - b u n d a sinonim iya va polisem iya asosida so'zning
m a ’nosiga m os keluvchi v a rian tlar ham chiqariladi. M asalan , rus tilidagi
Do'stlaringiz bilan baham: |
