|
Xalqini ko‘rsang agar, o‘lasi-yu qoq-u xarob, Ochligidan egiiib, qomati misli kamalak.
Bori yo‘q uyiarini banda bayon gar qilsam,
Bir katak, ikki kapa, uch olachuq, to ‘rt katalak.
0‘zbek mumtoz adabiyotining tanqidiy yo‘nalishini rivoj- lantirgan Maxmur merosi keyingi davrdagi qalam ahlining hajviygo‘ylik ijodiga samarali ta’sir ko‘rsatdi.
Bu davr adabiyotining yana bir yirik namoyandasi Gulxaniy (Muhammad Sharif) bo‘lgan. U 1770-yilda hozirgi Tojikistonning Tavildara tumanida tug‘ilgan. Boshlang‘ich ta’limni qishlog‘ida olgan. Muhtojlik oqibatida Namanganga kehb mardikorlik qilgan. Keyinchalik Qo‘qonda istiqomat qiladi. Bu yerda hammomda go‘lax (o‘t yoquvchi) bo‘lib ishlaydi. Shu boisdan „Gulxaniy“ taxallusi bilan ijod qilgan.
130
Gulxaniy.
Uvaysiy
Gulxaniy o‘zbek adabiyotida poeziyaga
masalni mustaqil janr sifatida birinchi
bo‘lib kiritgan ijodkor edi. Gulxaniyning
butun sharq adabiyotida mashhur
hisoblangan asari ,,Zarbulmasal“dir.
Asardagi „Maymun va Najjor“, „Tuya
bilan Bo‘taloq“, „Toshbaqa bilan
Chayon“ kabi masallari chuqur axloqiy-
ta’limiy ahamiyatga ega.
Asardagi Yapaloqqush va Boyo‘g‘li,
Ko‘rqush va Hudhud, Kulonkir sulton
va Malik shohinlaming obrazlari orqali
o‘sha davr jamiyatidagi illatlami, hukm-
ron tabaqalaming xalqqa o‘tkazgan jabr-
zulmlarini, xalqning og‘ir turmush sharoitini haqqoniy tarzda
katta badiiy mahorat bilan ochib bergan.
Qo‘qon adabiy muhitini Jahon otin —
taxallusi Uvaysiy (1779 —1845) va Moh-
laroyim — Nodiralar ijodisiz tasawur qilib bo‘lmaydi.
Uvaysiy oilasi o‘z davrining ilg‘or va ma’rifatli oilalaridan edi.
Otasi ham o‘zbek, ham tojik tilida qalam tebratgan. Oiladagi muhit
Uvaysiyda ijod qobihyatini yuzaga chiqardi. Uvaysiy Navoiy, Lutfiy,
Bobur, Fuzuliy va Jomiy ijodlarini qunt bilan o‘rgandi.
Amir Umarxon Marg‘ilon hokimi bo‘lib turgan yillarda
(1806 — 1807) Uvaysiy el orasida tanilgan shoira edi. Undagi
shoirahk iste’dodi Umarxonning xotini Nodirani o‘ziga rom etgan.
Umarxon Qo‘qon taxtiga o‘tirgach, Uvaysiy Qo‘qonga taklif
etilgan. Bu yerda u juda ko‘p yoshlarga
murabbiylik qilgan. Nodira bilan ijodiy
hamkorligi qaror topgan.
Uning ijodi xalqparvarligi bilan ajralib
turadi. Manbalarda ta’kidlanishicha,
Uvaysiydan to‘rtta lirik devon va uchta
doston meros boTib qolgan. Uvaysiy
asarlarida insonni e’zozlash, do‘stlik, vafo,
sadoqat g‘oyalari, el-yurt dardi, xalq
hasrati kuylanadi. Uvaysiy ijodining yuksak
badiiyligini uning anor haqidagi quyidagi
she’ri misolida yaqqol ko‘rish mumkin: TT
J Uvaysiy.
131
Bu na gumbazdir, eshigi, tuynugidan yo‘q nishon, Necha gulgun pok qizlar manzil aylabdur makon. Tuynigin ochib, alaming holidan olsam xabar, Yuzlarida parda tortug‘liq tururlar, bag‘ri qon.
Mohlaroyim — Nodira
0‘zbek shoirasi, ma’rifatparvar davlat
arbobi Mohlaroyim — Nodira (1792 —
1842) Andijonda tug‘ilgan. Otasi Rahmonqulibiy Andijon hokimi
bo‘lib, Qo‘qon xoni Olimxonning tog‘asi edi.
Umarxon Marg‘ilonga hokim etib
tayinlanganidan keyin Nodiraga uylan-
gan. Nodira Uvaysiy bilan tanishgach,
uni yosh bolalar va kanizaklarni
o‘qitish uchun muallimlikka taklif
etadi. Nodira o‘g‘li Muhammad Alixon
— taxtga o‘tirgach, davlatni idora etishda
faol ishtirok etadi, madrasalar qur-
LM diradi.
Nodira ohmlar, xattot va naqqosh-
lami Qo‘qonga to‘plagan, ko‘p kitob-
lami qayta ko‘chirtirgan. Kitob muqo-
vasining did bilan ishlanishiga e’tibor
beradi. Yaxshi xattotlarga, naqqoshlarga
tilla qalam, kumush qalamdon sovg‘a
qilgan.
Nodiraning o‘zi ham o‘zbek, ham
tojik tillarida ijod qilgan. Mohlaroyim
Nodira taxallusida 180 she’r jamlangan
devon, Komila taxallusida 19 g‘azal,
Maknuna taxahusida 333 g‘azaldan ibo-
rat devon yozgan. Nodiradan 10 ming
misraga yaqin lirik adabiy meros qol-
gan. Uning she’riyati asosini lirika
tashkil etadi. She’rlarida muhabbat,
sadoqat, mehr-vafo, ayni paytda,
Sharq xotin-qizlarining dard-alamlari,
oh-fig‘onlari kuylanadi.
Bundan tashqari, Nodira Navoiy,
Fuzuliy va Bedil g‘azallariga muxam-
maslar ham yozgan.
Nodira
(o‘z davrida ishlangan
miniatura).
Mashrab
(0‘zbekiston xalq rassomi
D. Imomov asari).
132
Qo‘qon xonligida ijod qilgan ulug‘ insonlardan biri iste’- dodli shoir Boborahim Mashrab edi (1640 — 1711).
Boborahim Mashrab U Namanganda tug‘ilgan. 7 yoshligida
xat-savodi chiqqan. 15 yoshidan boshlab tasawuf ilmini egallay boshlagan. 18 yil davomida dunyoning juda ko‘p mamlakatlarini kezib chiqqan.
Mashrab o‘z she’rlarida hukmron tabaqalaming mehnatkash xalqqa o‘tkazgan jabr-zulmlarini, ochko‘zligini, ba’zi mho- niylaming, eshonlaming avom xalq mhini do‘zax va oxirat azoblari bilan dahshatga solayotganligini ayovsiz fosh etadi. Xalqning og‘ir, ayanchli ahvoliga achinadi. Mashrab bitgan quyidagi satrlar buning dalilidir:
Dili tig‘i sitamdin pora bo‘ig‘on xalqni ko‘rdim,
Tani dard-u alamdan yora bo‘ig‘on xalqni ko‘rdim.
Mashrab asarlari to‘plangan devon haqida manba topilmagan. Uning „Devoni Mashrab“, „Devonayi Mashrab“, „Eshoni Mashrab“ nomlari ostida xalq orasida tarqalgan qo‘lyozma va toshbosma shaklidagi qissalari qolgan.
Mashrab dinga shak keltirganlikda ayblanadi va 1711-yili g‘animlarning ig‘vosi bilan Balx hokimi Mahmudbiy Qatag‘on tomonidan o‘limga hukm etiladi.
Yakunlami chiqaramiz
XIX asr boshlarida Qo‘qon shahri ilm-ma’rifat markaziga aylandi.
Umarxon va Nodiraning sa’y-harakatlari bilan „Qo‘qon adabiy muliiti“ vujudga keldi.
Nodira — o‘zbek xalqining mashhur shoirasi va ma’rifat- parvar davlat arbobi.
1. Qo‘qon adabiyoti qay tariqa vujudga kelgan edi?
• 2. Umarxon ijodi haqida nimalami bilib oldingiz?
Maxmur ijodiga xos bo‘lgan asosiy xususiyat ni ma?
Gulxaniy o‘zbek adabiyotida qaysi janming asoschisi?
Uvaysiy va Nodira ijodlariga xos bo‘lgan xususiyatlami bir-biri- ga taqqoslang.
Boborahim Mashrab ijodi haqida so‘zlab bering.
Do'stlaringiz bilan baham: |
