O ‘zbekiston tarixi (xvi—xix asrning birinchi yarmi)

140

Yakunlarni chiqaramiz

• 
  XVI asr boshlarida Osiyo qifasida uch siyosiy kuch maydonga keldi. Bular — shayboniylar, safaviylar va boburiylar edi.
  
• 
  1832- yilda Pekinda Xitoy — Qo‘qon shartnomasi im- zolandi.
  

1. 
   Qanday omillar Buxoro xonligi bilan Hindiston o‘rtasidagi elchilik va savdo munosabatlarining faollashuviga sabab bo‘lgan?
   
2. 
   Xonliklarning Afg‘oniston bilan munosabatlari haqida so‘zlab bering.
   
3. 
   Qo‘qon va Xitoy munosabatlari haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
4. 
   1832-yilgi Xitoy — Qo‘qon shartnomasida qanday shartlar qo‘- yilgan edi?
   

36. 
    §. 0‘zbek xonliklari va Rossiya imperiyasi munosabatlari
    

Savdo aloqalari Markaziy Osiyo va Rossiya xalqlari o‘r-
tasidagi munosabatlar, savdo aloqalari tarixi uzoq zamonlarga borib taqaladi. Volgabo‘yi orqali rus savdogarlari ham, Markaziy Osiyo savdogarlari ham ikki min- taqa o‘rtasida savdo aloqalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaganlar.
XVI asrda jahondagi yirik davlatlar tomonidan dunyoni bo‘lib olish boshlangan davrda Rossiya Qozon, Astraxan, Sibir xonlik- larini zabt etdi. Natijada Rossiya va o‘zbek xonliklari bir-biriga bevosita qo‘shni bo‘lib qoldi. Bu holat ulaming o‘zaro muno- sabatlarini yanada rivojlantirishga imkoniyat yaratdi. Markaziy Osiyoning savdo-hunarmandchilik doiralari o‘z mahsulotlarini, ayniqsa, ipak, paxtadan to‘qilgan matolami talab qilayotgan Rossiya bilan savdo-tijorat munosabatlarini rivojlantirishdan g‘oyat manfaatdor edi. Rossiyaning movut, temir, mis, mo‘yna, charm va boshqa mollari Markaziy Osiyoda xaridorgir edi. Savdo-sotiq ishlari uchun qulay shart-sharoit yaratishda o‘zbek xonliklari va Rossiya o‘rtasidagi elchilik munosabatlari muhim o‘rin tutardi.


141






XVII asrda elchilik munosabatlari


1619-yilda Imomqulixonning elcliisi
Odambiy Moskvaga boradi va podsho
Mixail Romanov qabulida bo‘ladi.
Podsho Odambiy bilan birgalikda Buxoroga Ivan Xoxlov
boshchiligida elchilami yuboradi. I. Xoxlovni Imomqulixon qabul
qiladi, rus podshosi iltimosiga binoan o‘z saroyidagi 23 nafar
rus asirlarini ozod qiladi. I. Xoxlov 1620—1622-yillarda Buxoro
xonligining ichki va tashqi siyosati haqida qimmatli mahumotlar
to‘playdi. U qimmatli sovg‘alar bilan Moskvaga kuzatiladi. Yozma
manbalarga ko‘ra, XVI—XVII asrlarda Buxoro va Xiva xonhklariga
Rossiyadan 12 marta elchilar kelishgan. 1583 —1600-yillarda
Moskvada 5 marta Buxoro elchilari, 2 marta Xiva elchilari bo‘lish-
gan. Bu misollar Markaziy Osiyo va Rossiya o‘rtasida savdo-
diplomatik aloqalarning ancha faollashganligidan guvohlik
beradi.


„ . . . . XVIII asrdan boshlab Rossiya lmpe-
tazyiqining kuchayishi riyasmmg o zbek xonliklari bilan
bo‘lgan munosabatlarida tazyiq o‘tka-
zish ustunlik qila boshladi. Bu Rossiya imperiyasining siyosatida
Markaziy Osiyo xonliklarini savdo-sotiqda kamsi-
tish, ularning tabiiy boyliklariga ko‘z olaytirish, strategik
maqsadlarni ro‘yobga chiqarish kayfiyatining kuchaygan-
ligida yaqqol namoyon bo‘la boshladi.
Pyotr I Buxoro va Xiva xonliklarini siyosiy jihatdan Rossiya-
ga teng davlatlar emas, deb hisoblab, ularga tazyiq o‘tkaza
boshladi. Bunga xonhklardagi ichki siyosiy
ahvol ham qulay sharoit yaratib bergan
edi. Masalan, Xiva xoni Sholmiyoz 1700-
yilda Pyotr I huzuriga yashirincha elchi
yuborib, Xivani Rossiya tobeligiga qabul
qihslmi so‘ragan. 1709-yili toj-u taxt vorisi
Muhammad ham shunday qilgan edi.
Pyotr I Xiva xoniga jo‘natgan yorlig‘ida
shunday gaplar yozilgan edi: „Shohona
muruwat ko‘rsatib, xonning qo‘l ostidagi
jamiki narsalari bilan birga, abadiy
tobeligimizga olamiz“. Biroq, bu niyat u





Pyotr I.


142




4^
LO


Xiva xonligiga qaram bolgan qo/oq vcrlari


l urkman qabilalarining Xiva xonligiga
vaqtincha qarani bo'lib qolgan ycrlari


Buxoro amirligi bilan Qo'qon xonligi o'rtasidagi janjalli ycrtar


Buxoro amirligi bilan Xiva xonligi
o'rtasidagi janjalli ycrlar


oMavmana
⁹


o


^ _{0 N}-£-