|
"Balx oQunNdu/ *°
\ 0 / Hindi
Kobul
| | Qo‘qon xonligiga vaqtincha qaram yerlar
11 91 1 1
/ = Xonliklarning taxminiy chcgaralari
davrda amalga oshmay qoldi. Rossiya imperiyasining „Shimoliy urush“ bilan bandligi bunga sabab bo‘ldi.
1713-yili Astraxanga kelgan Xiva elchisi Xoja Nafas rus ma’muriariga, Sankt-Peterburgga borgach, podsho Pyotr I ga Amudaryo sohillaridagi qumlar oltinga boybgini, sohilda istiqomat qiluvchi aholi ko‘p miqdorda oltin yuvib olayotganini aytadi. Ana shu mahumotlar ta’sirida Pyotr I o‘zbek xonliklariga kirib borish maxfiy rejasini tuzadi. U ikki harbiy ekspeditsiya tashkil etadi. Biriga Aleksandr Bekovich-Cherkasskiyni, ikkinchisiga kapitan Ivan Buxgolsni rahbar etib tayinlaydi.
Bekovich-Cherkasskiy harbiy ekspeditsiyasi tarkibida katta harbiy qo‘shin bor edi. Ular 1717-yilda Xiva xonligi hududlariga kirib keladi va harbiy to‘qnashuvlar bo‘ladi. Xiva xoni Sherg‘ozixon hiyla ishlatib Bekovich-Cherkasskiyni qabul qiladi va uning qo‘shinlarini qirib tashlaydi. Pyotr I uyushtirgan ekspeditsiya- ning halokati Xiva — Rossiya munosabatlarini keskinlashtirib yubordi.
„Buxgols ekspeditsiyasi“ga kelsak, uning qo‘shini 1715-yili Toboldan Irtish bo‘ylab Yorkentga yo‘l oladi. Bu guruh Yamish- chev ko‘lida bo‘lib, u yerda istehkom quradi. Biroq, ular qal- moqlar hujumiga uchrab, orqaga chekinishga majbur bo‘ladilar.
1717-yili Buxoro xoni Peterburgga o‘z elchisini yuboradi. Elchi Qulibek Abulfayzxonning Pyotr I ga shvedlar ustidan qozongan g‘alabasi munosabati bilan yozilgan qutlov maktubini topshiradi. Abulfayzxon o‘z maktubida, ayni paytda, Buxoroga Rossiya elchisi yuborilishini so‘ragan edi. Bunga javoban Rossiya hukumati 1721-yili Florio Benevenini elchi qihb jo‘natadi. Rossiya elchisiga Sharq mamlakatlariga olib boradigan suv va quruqlik yo‘llarini o‘rganish; rus savdosini kengaytirish imkoniyatlarini aniqlash; Buxoro xonini Rossiya bilan ittifoq tuzishga ko‘ndirish; xonga rus gvardiyachilarini taklif qilish; qayerda qancha oltin borligini aniqlash va ulami xaritaga tushirish; xonlikdagi qafa va qo‘shinlar ahvolini o‘rganish hamda xonlikning Eron va Xiva bilan o‘zaro munosabatlarini o‘rganish vazifalari yuklatilgan edi. F. Beneveni Buxoroga yetib keladi va Abulfayzxon qabulida bo‘ladi.
F. Beneveni Buxoroda 3,5 yil turdi va o‘z oldiga qo‘yilgan masalalar bo‘yicha qimmatli mahumotlar to‘plashga muvaffaq
144
bo‘ldi. Ulami Sankt-Peterburgga ochiq va shifrlangan xat orqali jo‘natib turdi. Hukumatning barcha topshiriqlarini bajargan F.Beneveni 1725-yilda Peterburgga qaytib ketdi.
XVIII asming birinchi choragida Kichik, 0‘rta, Katta juzga bo‘lingan qozoq sultonlari o‘rtasida o‘zaro kurash kuchaydi. Natijada ular nochor ahvolga tushib, tashqaridan yordam so‘rashga majbur bo‘ldilar. 1730-yilda Kichik juz sultoni Abulxayr Rossiyaga elchi jo‘natib, Rossiya tobeligiga o‘tish istagini bildiradi. 1732-yilda Kichik juz, 1739—1740-yillarda Semekexon boshchiligidagi 0‘rta juz, 1747-yilda Katta juz ham Rossiya tobeligiga o‘tdi. Natijada Rossiya hukumati uchun Markaziy Osiyoni o‘z ta’siriga bo‘ysundirish yo‘lida qulay imkoniyat yuzaga keldi.
1734-yili senat kotibi LKirillov boshchiligida harbiy gumh tayinlandi. U „Orol dengizida Rossiya bayrog‘ini ko‘tarishi“, „Buxoro va undan Hindistonga“ boradigan yo‘lni ochishi, oltin konlarini izlashni davom ettirishi lozim edi. 1735-yilda Kirillov gumhi Or daryosi bo‘yida Or qaFasini qurdi (keyinchalik bu qafa atrofida Orenburg shahri vujudga keladi), Yoyiq va Irtish sohillari (Sibir)da istehkomlar barpo etdi. Xonliklar savdogarlari Rossiya bilan Orenburgda savdo-sotiq qiladigan bo‘lishdi.
XVIII asming ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya savdo- iqtisodiy aloqalarida Markaziy Osiyo xonliklarining ahamiyati yanada orta bordi. Bunda, birinchidan, Rossiyada rivojlanib borayotgan sanoat uchun xomashyo manbalari topishga intilish, ikkinchidan, Osiyoda, xususan, Hindistonda Buyuk Britaniya ta’sirining kuchayib borayotganligi sabab bo‘lgan.
XVIII asr oxiri — XIX asr boshlarida rus sarmoyasi Markaziy Osiyo bozorida yetakchi o‘rinni egalladi. Ingliz mollari Rossiya orqali olib kelinar edi. Nijegorod yarmarkasida ms savdogarlaridan tashqari o‘zbek xonliklari, Eron va Hindistondan kelgan savdogarlar ham qatnashgan. XIX asr boshlarida Rossiya o‘zbek savdogarlari uchun katta imkoniyatlar yaratdi, ba’zi cheklashlar bekor qilindi. Endi ular Rossiyaning ichkari shaharlariga ham borib savdo qila oladigan bo‘lishdi.
10 — 0‘zbekiston tarixi, 8-sinf
145
Rossiya va Markaziy Osiyo xonliklari o‘rtasida savdo aloqalari-
ning rivojiga qanday omillar sabab bo‘ldi?
XVI—XVII asrlarda elchilik qilgan shaxslarning ro‘yxatini tu-
zing.
Elchilarga qanday vazifalar yuklanardi?
Qachon va nima uchun Rossiyaning xonliklarga nisbatan muno-
sabatda tazyiq o‘tkazishi boshlandi? Bu nimalarda namoyon
bo‘ldi?
Rossiyaga boradigan karvon yo‘llarining xaritasini chizing.
Do'stlaringiz bilan baham: |
