Tarixnavislik XVIII — XIX asrlarda Qo‘qon xonligida
ko‘plab tarixiy asarlar yaratilgan. Maz- kur davr tarixchilaridan Abdulkarim Fazliy Namangoniy Amir Umarxonning topshirig‘iga binoan „Umamoma“ dostonini yozib tugatgan (1822). U 5000 baytdan iborat tarixiy asardir. Yana „Majmuayi shoiron“ tazkirasida ham uning ijtimoiy qarashlari o‘z ifodasini topgan.
Xon saroyida qoziaskar lavozimida ishlagan Mirzo Qalandar Mushrif Isfarangiy Amir Umarxonning maslahati bilan „Shoh- nomayi nusratpayom“ („G‘alabadan xabar bemvchi shohnoma“) tarixiy asarini yozgan.
Umarxon davrining ko‘zga ko‘ringan tarixchisi Muhammad Hakimxon To‘ra ibn Sayid Ma’sumxon (1802 — 1870)dir. U ona tomondan Qo‘qon xoni Norbo‘tabiyning nabirasidir. Muham- mad Alixon davrida quvg‘inga uchrab, Rossiya va Sharq mamlakat- lariga sayohat qilishga majbur bo‘lgan. Umrining oxirida Shahri- sabzda yashab, shu yerda o‘zining „Muntaxab ut-tavorix“ (Sa- ralangan tarixlar) asarini yozadi. Bu asar Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligi tarixiga doir muhim manbalardan biri sanaladi. Unda Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga doir qimmatli malumotlar mavjud.
Ushbu davming yana bir yetuk tarixchisi Mulla Niyoz Mu- hammad Ho‘qandiy (1802 — 1872)dir. Undan bizga „Tarixi Shohruxiy“ asari meros qolgan. Asarda olim o‘zi yashagan davr- ning siyosiy ahvoli va xalqning ijtimoiy turmushiga to‘g‘ri baho bera olgan. Unda 1872-yilgacha bo‘lgan, ko‘pincha, o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan voqealar bayon etilgan.
Umarxon davridan 1872-yilgacha bo‘lgan tarixiy voqealar- ning bayonidan iborat bo‘lgan yana bir tarixiy asar „Tarixi jahonnomayi“ deb nomlanadi. Uning muallifi Junayd Mulla Avaz Muhammad Mulla Ro‘zimuhammad o‘g‘hdir.
Toshkentlik tarixchi olim Muhammad Solihning „Tarixi jadidayi Toshkand“ („Toshkentning yangi tarixi“) asari Vatanimiz tarixini o‘rganishda muhim manbadir. U XV—XIX asrlar Turkiston tarixi, jumladan, Toshkent tarixi, Qo‘qon xonligi tarixi ilmiy nuqtayi nazaridan yozilgan qimmatli asardir.
134
Yana bir tarixclii Mulla Ali qori Qunduziyning ,,Tavorixi manzuma“ asarida esa 1822 — 1848-yillar tarixi bayon etilgan.
Ma’rifatparvar shoira va tarixclii olima Dilshodi Bamo „Tarixi muhojiron“ (Muhojirlar tarixi), „Sabot ul-bashar maa tarixi muhojiron“ (Inson matonati va muhojirlar tarixi) kabi asarlar yozib qoldirgan.
Xattotlik san'ati va me’morchilik
Qo‘qonda xattotlik san'ati va me'mor-
chilik ham rivojlangan. Muhammad La-
tif, Mirzo Sharif Dabir, Abulg‘oziyxo‘ja
kabi xattotlaming kitob ko‘chirish borasida o‘zlari amalga osliirgan
xayrli ishlari bilan tarixda nomlari qoldi. Kitoblar shunday did
bilan ko‘chirilganki, xorijiy mamlakatlar shohlari uchun el-
chilariga ana shunday nafis ko‘chirilgan kitoblami tortiq qilish
xonlikda odatga aylangan edi.
Qo‘qonda me'morchilik ham rivojlanib borgan. Buxorodan
bir gumh binokorlar taklif etilib, ko‘plab madrasa, masjid,
maqbara, karvonsaroy, ko‘prik va muhtasham binolar bun-
yod etildi. Xalq orasida Madrasayi Mir nomi bilan mashhur
bo‘lgan Norbo‘tabiy madrasasi, Daxmayi Shohon ansambli,
Norbo‘tabiy daxmasi kabi hozirgacha saqlanib kelinayotgan
me'moriy obidalar shular jumlasidandir.
Norbo‘tabiy madrasasi XVIII asming oxirida bunyod etilgan.
U to‘g‘ri to‘rtburchakli, bir qavatli, hovlili va to‘rt minorali
me'moriy obida. Madrasada gumbazli masjid va panjaralar o‘r-
natilgan 12 ta derazali darsxona ham mavjud. Hovlisi atrofida esa
peshayvonli hujralar joylashgan.
Daxmayi Shohon (shohlar maqbarasi) esa XIX asrning
birinchi choragida qurilgan. Unda
Norbo‘tabiy va uning avlodlari dafn
etilgan. Daxmaga peshtoq orqali
kirilgan. Daxmayi Shohonda xon-
ning onasiga atab qurilgan Moda-
rixon maqbarasi ham joylashgan.
Umarxon Turkiston va uning
atroflarini — Orolbo‘yidan Yetti-
suvgacha egallab, Oqmachit (Qizil
0‘rda), Avliyoota (Jambul), Pish-
pak (Bishkek) qal'alarini bunyod
etdi. Qo‘qon va boshqa shaharlarda Daxmayi Shohon maqbarasi.
135
Adabiyotning yirik namoyandalari, ularning asarlari
Tarixchi olimlar, ularning asarlari
Me'moriy
obidalar
136
VIIIBOB. MARKAZIY OSIYO DAYLATLARI- NING XALQARO MUNOSABATLARI
bobni o‘rganish natijasida:
0‘zbek xonliklarining xalqaro aloqalari va Rossiya bosimining kuchayib borishi sabablari;
Markaziy Osiyoda Rossiya — Buyuk Britaniya raqobati sabablari;
0‘zbek xonliklarining taraqqiyotda orqada qolish sabablari va uning oqibatlari haqida bilimga esa bo‘lasiz.
