Nomoddiy aktivlarning holatini
o‘
rganish b
o‘
yicha testlar
№
Tadqiqot obyekti
Tekshirish natijasi
Bel-
gi
Auditor xulosasi
A. Ichki nazorat
1
Nomoddiy aktivlar
b
o‘
yicha barcha
shartnomalar t
o‘g‘
ri
rasmiylashtirilgani va
ular mavjudmi?
Barcha shartnomalar
t
o‘g‘
ri
rasmiylashtirilgan va
haqiqatda mavjud,
ammo yurist
tomonidan
imzolanmagan
K3
Nazorat qoniqarli darajada
y
o‘
lga q
o‘
yilgan, sabablarni
aniqlash lozim
2
Nomoddiy aktivlardan
foydalanish va
saqlanishi yuzasidan
mas’ul shaxslar aniq
belgilanganmi?
Rahbar buyru
g‘
i
mavjud
K4
Buyruqlar
o‘
rnatilgan talablarga
javob berishi
3
Nomoddiy aktivlarni
xavfsiz ravishda saqlash
uchun shart-sharoitlar
yaratilganmi?
Dasturiy ta’minotdan
foydalanib borishda
parollar q
o‘
llaniladi.
K3
Patentlar, tovar belgilari va
boshqalardan foydalanish tartibi
aniqlangan
4
Nomoddiy aktivlar
inventarizatsiya-
si
o‘
z vaqtida va t
o‘g‘
ri
o‘
tkazilmoqdami
Rahbar buyru
g‘
i bilan
tasdiqlangan
inventarizatsion
komissiya tomonidan
yil oxirida
o‘
tkaziladi
K2
Nazorat qoniqarli darajada
emas. T
o‘
liq inventarizatsiya
o‘
tkazish talab etiladi
5
Nomoddiy aktivlar
harakati bilan bo
g‘
liq
operatsiyalarga izn
berish tartiblari qanday
y
o‘
lga q
o‘
yilgan?
Ayrim turdagi
Nomoddiy aktivlarning
iznsiz chiqib ketish
hollari uchrab turadi
K1
Ichki nazorat sust darajada.
Nazorat riski yuqori
6
Nomoddiy aktivlarni
qabul qilish va
o‘
z
vaqtida foydalanishga
topshirish bilan bo
g‘
liq
operatsiyalarning t
o‘
liq
hamda
o‘
z vaqtida
oshirilayotganligi
tekshirilmoqdami
Doimiy ravishdagi
umumiy nazorat
amalga oshirib boriladi
K4
Nazorat riski past
7
Faoliyatning turli
y
o‘
nalishlari b
o‘
yicha
Tekshirilmaydi
K1
Nazorat riski yuqori. Umumiy
tekshiruvni
amalga
oshirish
224
Nomoddiy aktivlardan
foydalanish
tekshirilmoqdami
lozim
B. Hisob tizimi
8
Nomoddiy aktivlar hisobi yuzasidan
yagona hisob siyosati mavjudmi?
Mavjud
K3
Hisob siyosatining t
o‘g‘
ri
tuzilganligini tekshirib k
o‘
rish
lozim
9
Nomoddiy aktivlar ma’lum bir turlar
b
o‘
yicha klassifikatsiyalanadi
Ha,
klassifikat
siyalanadi
K3
Klassifikatsiyalashning t
o‘g‘
ri
amalga oshirilganligini
tekshirish kerak
10
Yangidan kelib tushgan nomoddiy
aktivlar
b
o‘
yicha
amortizatsiya
hisoblash tartibi asoslanganligi va
ular
b
o‘
yicha
amortizatsiya
normalari tasdiqlanganmi?
Y
o‘
q
K1
Amortizatsiya hisoblashning
haqiqatdagi holatini tahlil qilib
k
o‘
rish
11
Nomoddiy aktivlar hisobini sxemasi
ishlab chiqarilganmi?
y
o‘
q
K2
Schyotlar korrespondensiyasida
ma’lum xatoliklar bo‘
lishi
mumkin
12
Xo
‘
jalik operatsiyalarini aks ettirish
bo
‘
yicha
schyotlar
korrespondensiyasi
yuzasidan
namunaviy
sxemalar
ishlab
chiqilganmi?
Y
o‘
q
K2
Schyotlar korrespondentsiyasida
ma’lum bir x
atoliklar uchrashi
mumkin
13
Nomoddiy
aktivlarni
baholash
tartiblari aniqlab olinganmi?
Aniqlanm
agan
K2
Nomoddiy aktivlarni baholashda
ma’lum xatoliklar bo‘
lishi
mumkin
14
Nomoddiy aktivlar sintetik, analitik
hamda dastlabki hujjatlardagi hisob
ma’lumotl
ari qanday davriylik bilan
solishtirib turiladi?
Faqatgina
yil oxirida
K2
Davriy hisobotlarda xatoliklar
mavjudligi ehtimoldan holi emas
Izoh.
K
1
- past daraja; K
2
-
o‘
rtachadan past; Kz -
o‘
rtacha; K
4
–
yuqori.
Nomoddiy aktivning bozor qiymatini, ushbu nomoddiy aktivning
turi b
o‘
yicha ikkilamchi aktiv bozoridagi narxlar asosida aniqlash
mumkin. Balans hisoboti tuzilayotgan sanada balans qiymati bozordagi
bahosidan keskin farq qilmasligi uchun qayta baholanishi muntazam
ravishda amalga oshirilib borishi zarur.
Agar ayni paytda qayta baholangan nomoddiy aktivning
ikkilamchi bozori mavjud b
o‘
lmasa, aktivning balans qiymati sifatida
225
s
o‘
nggi marta qayta baholangan sanadagi qiymat qabul qilinishi lozim.
Bunda nomoddiy aktivning hosil qilingan balans qiymati ushbu
aktivning tiklanish qiymatidan yuqori b
o‘
lmasligi kerak.
Qayta baholash paytida nomoddiy aktivlarning t
o‘
liq qayta
tiklanish qiymati, qayta baholash sanasida shu baholanayotgan
aktivlarga
o‘
xshash yangi aktivlarning qiymatiga doir, bozor narxi
b
o‘
yicha tegishli hujjatlar bilan tasdiqlangan narxlar asosida t
o‘g‘
ridan-
t
o‘g‘
ri hisoblash y
o‘
li bilan aniqlanadi. T
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri qayta
baholash usulini q
o‘
llashda nomoddiy aktivlarning t
o‘
liq tiklanish
qiymatini tegishli hujjatlar bilan tasdiqlash uchun bank,
o‘
z xohishiga
k
o‘
ra quyidagilardan foydalanishi mumkin:
1) ishlab chiquvchi firmalar va ularning maxsus dilerlaridan
o‘
xshash aktivning narxlari t
o‘g‘
risida yozma ravishda olingan
ma’lumotlar;
2) nomoddiy aktivlarni sotib olish va qayta baholash kunlaridagi
Markaziy bank kurslariga nisbatan hisob-kitob koeffitsiyenti
aniqlanadigan erkin ayriboshlanadigan valyutada sotib olingan
aktivlarning qiymati (tasdiqlovchi hujjat mavjud b
o‘
lganda)
t
o‘g‘risidagi ma’lumotlar;
3) qayta baholash davrida ommaviy axborot vositalarida va maxsus
adabiyotda narxlar darajasi t
o‘g‘risida e’lon qilingan ma’lumotlar va
shakllar;
4) baholovchining aktiv qiymati t
o‘g‘
risidagi hisoboti.
Qayta baholangandan s
o‘
ng nomoddiy aktivlarning qayta
baholangan qiymati ularning balans qiymati va jam
g‘
arilgan eskirish
summasi bilan taqqoslanadi va
o‘
rtadagi farq summasiga tegishli
buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi.
1) Agar aktivning qayta baholangan qiymati uning balans
qiymatidan ortiq b
o‘
lsa, ushbu oshgan summa 31501 schyotda quyidagi
buxgalteriya yozuvi orqali aks ettiriladi: a) Dt 16601 Kt 31501; b) qayta
baholashgacha b
o‘
lgan va qayta baholangandan keyingi jam
g‘
arilgan
eskirish summalari
o‘
rtasidagi farq summasiga: Dt 31501 Kt 16605.
2) Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlar qiymatining
o‘
sgan
summasi shu aktiv b
o‘
yicha ilgarigi qayta baholashning xarajat sifatida
226
hisobga olingan va qiymatini kamaytirgan summasini qoplaydigan
qismigina daromad sifatida tan olinadi.
3) Agar aktivning qayta baholangandagi qiymati uning balans
qiymatidan kam b
o‘
lsa, unda aktivning summasi kamayadi va bu
kamayish quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi:
a) qayta baholashgacha b
o‘
lgan va qayta baholangandan keyingi
jam
g‘
arilgan eskirish
o‘
rtasidagi farq summasiga: Dt 16605 Kt 31501.
b) qayta baholash natijasida aniqlangan aktiv qiymatining
kamayish summasiga Dt 31501 Kt 16601 (ilgarigi
o‘
sish miqdori
doirasida);
4) Agar 31501
–
hisobvaraqdagi kredit qoldiq (nomoddiy
aktivlarning aynan shu toifasiga taalluqli qismi) yetarli b
o‘
lmasa, unda
qayta baholangan aktivning q
o‘
shimcha kamaygan qiymati quyidagicha
hisobga olinadi: Dt 55995 Kt 16601.
Nomoddiy
aktivlarning
foydali
xizmat
qilish
muddati
amortizatsiya normalari yordamida aniqlanadi. Amortizatsiya normalari
bank tomonidan ularning boshlan
g‘
ich qiymati va foydali xizmat qilish
muddatidan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Foydali xizmat qilish
muddati, obyektdan foydalanish vaqtini
o‘
z ichiga olgan yillarda,
k
o‘
rsatilgan xizmatlar hajmida
o‘
lchanishi mumkin. Aktivning foydali
xizmat qilish muddatini aniqlashda quyidagi omillarning barchasi
hisobga olinishi lozim:
1) bank tomonidan aktivdan qanchalik samarali foydalanishdan
kelib chiqqan holda kutilayotgan foydalanish;
2) aktivning namunaviy hayot sikli va foydalanilayotgan shunga
o‘
xshash aktivlarning foydali xizmat qilish muddatini baholanganligi
t
o‘g‘
risida ommaviy axborot olish;
3) texnik, texnologik va boshqa turdagi eskirishlar. Tez
o‘
sib
borayotgan texnik taraqqiyotni inobatga olib, kompyuter dasturiy
ta’minotlari va shunga o‘
xshash nomoddiy aktivlarning foydali xizmat
qilish muddati qisqa b
o‘
lishi;
4) aktiv ustidan nazorat qilish davri va yuridik yoki aktivdan
foydalanishning boshqa cheklashlari, jumladan, ijara shartnomalari
muddatlarining tugashi;
227
5) aktivning foydali xizmat qilish muddatini, bankning boshqa
aktivlarini foydali xizmat qilish muddatlariga bo
g‘
liqligi va shu kabilar.
Nomoddiy aktivning foydali xizmat qilish muddatini baholashga,
foydali xizmat qilish muddatining ortib borishi bilan, ishonch kamayib
boradi, chunki chegara mavjud va xalqaro standartlardan kelib chiqib,
ba’zi nomoddiy aktivlarning foydali xizmat qilish muddati 20 yildan
oshmaydi.
Agar nomoddiy aktivdan kelajakda keladigan iqtisodiy samaralar
ustidan nazorat, yuridik huquqlar (patentlar, mualliflik huquqlariga
o‘
xshagan) orqali amalga oshirilsa, unda bunday nomoddiy aktivlarning
foydali xizmat qilish muddati yuridik huquqlarni amal qilish davridan
oshib ketmasligi kerak. Quyidagi holatlar bundan mustasno:
1) yuridik huquqlar qayta yangilanadigan b
o‘
lganda:
2) yangilanish (uzaytirish) haqiqatda aniq b
o‘
lganda.
Nomoddiy aktivning foydali xizmat qilish muddatiga, mavjud
b
o‘lgan iqtisodiy hamda huquqiy omillar ta’sir etishlari mumkin:
iqtisodiy omillar iqtisodiy samara olish davrini aniqlasa, huquqiy omillar
esa bankning ushbu samaralardan foydalanish davrini chegaralaydi. Bu
holda foydali xizmat qilish davri ushbu davrlar ichida eng qisqasini
tashkil etadi.
228
6-rasm
.
Do'stlaringiz bilan baham: |