O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Asosiy vositalarni audit qilishdan maqsad
, sodir b
o‘
lgan 
x
o‘
jalik  muomalalarini  hisobga  olish  va  soliqqa  tortishda 
q
o‘
llanilayotgan tartibning 
O‘zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari 
talablariga muvofiqligini aniqlashdan iboratdir. Tijorat banklarida asosiy 
vositalarini 
audit qilganda auditor quyidagilarni e’tiborga olishi lozim: 
 

 
 
asosiy vositalar bilan ta’minlanish darajasi; 
 

 
 mavjud yer maydonini ishlab chiqarish uchun zarur b
o‘
lgan 
imorat, inshoot, mashina va uskunalar bilan ta’minlanish darajasi; 
 

 
 yangidan  sotib  olingan,  qurilgan, 
o‘
rnatilgan  asosiy 
vositalarning  ishga  tushishi  b
o‘
yicha  hujjatlarni 
o‘
z  vaqtida 
rasmiylashtirilishi va umumlashtirilishi;  

 
asosiy  vositalarning  hisobini  javobgar  shaxslar  va 
foydalanuvchilar b
o‘yicha tashkil qilishning ta’minlanishini tek
shirish;  

 
hissadorlar b
o‘
yicha asosiy vositalar hisobini tashkil qilish;  

 
bankka  qabul  qilingan  asosiy  vositalarning  qonuniyligini 
tekshirish.  
Asosiy  vositalarning  bankka  kelishi  tekshirilganda  ularning 
amaldagi  qonun  va  qoidalar  asosida  olinishiga,  quril
ishiga  e’tibor 
beriladi. Shuningdek, asosiy vositalarni sotib olishga va qurishga zarur 
mabla
g‘
larning  moliyalashtirilishi  kabilar 
o‘
rganiladi.  Bunda,  avvalo, 
x
o‘jalikning shu xildagi zarur asosiy vositalar bilan ta’minlanishi, texnik 
unumdorlik darajasi jihatidan hozirgi kundagi ishlab chiqarish talabiga 
javob bera olishi tekshiriladi.  
Mavjud  asosiy  vositalar  ishlab  chiqarishda  qatnashayotganda  va 
ishsiz  turganda  injener-texnik  va  davlat  tomonidan  belgilangan 
standartga  asoslangan  holda  saqlanilishi  tekshiriladi.  Ishlatiladigan 
asosiy  vositalarning  miqdor  va  sifati  jihatidan  saqlanishini  javobgar 
shaxslar  ta’minlaydi.  Asosiy  vositalarning  saqlanishini  tekshirganda 
auditor quyidagilarga e’tibor beradi: 
 

 
 asosiy vositalar saqlanishining davlat tomonidan belgilangan 
me’yorga to‘g‘
ri kelishi;  

---

215 
 

 
 saqlanayotgan 
asosiy 
vositalar 
hujjatlarda 
t
o‘g‘
ri 
rasmiylashtirilganligi;  

 
 asosiy  vositalarning  saqlanayotgan  joyi  va  inventar 
kartochkalar 
o‘rtasidagi ma’lumotlarning o‘
zaro mos kelishi;  

 
 asosiy  vositalar  bir  saqlanish  joyidan  ikkinchisiga 
k
o‘
chirilganida  bu  muomalalarning  t
o‘g‘
ri  hujjatlashtirilganligi  va 
hisobda t
o‘g‘
ri aks ettirilganligi;  

 
 ijarachilar  tomonidan  saqlanayotgan  vositalar  uchun  ijara 
shartnomalarining mavjudligi va shartnoma shartlarining bajarilishi;  

 
 
buxgalteriya  hisobi  ma’lumotlari  bilan  haqiqiy  mavjud 
asosiy vositalar sonining t
o‘g‘
ri kelishi;  

 
 asosiy 
vositalar 
saqlanishi 
b
o‘
yicha 
o‘
tkazilgan 
inventarizatsiya hujjatlarining mavjudligi;  

 
 zarur  hollarda  saqlanish  darajasini  aniqlash  uchun 
inventarizatsiya 
o‘
tkazish;  

 
 asosiy  vositalarning  saqlanishi  b
o‘
yicha  auditorning  fikr-
mulohazalari b
o‘
lishi. 
Asosiy vositalarning miqdoriy jihatdan butligini ta’minlash uchun 
javobgar shaxslar doimiy ravishda inventarizatsiyadan 
o‘
tkazadi.  
Asosiy  vositalarni  ishlab  chiqarishda  foydalanishni  tekshirganda 
q
uyidagilarga e’tibor beriladi: 
 

 
 tijorat  banklarda  mavjud  b
o‘
lgan  asosiy  vositalardan 
foydalanilayotganlik  darajasini,  fond  qaytimidagi  yillar  davomidagi 
darajasini,  fond  qaytimlarini  orttirish  b
o‘
yicha  k
o‘
rilgan  chora-
tadbirlarning  mavjudligiga,  asosiy  vositalardan  foydalanish  doimiyligi 
ta’minlanganligiga,  asosiy  vositalarning  ishlatilmay  to‘
xtab  qolish 
hollarini qisqartirish va boshqalarga;  

 
tijorat  banklarga  qabul  qilingan  yangi  asosiy  vositalarning 
ishlab  ch
iqarishga jalb qilinish darajasiga, ya’ni qabul qilingan asosiy 
vosita  omborlarda  qolib  ketmasdan  tezroq  ishlab  chiqarishga 
q
o‘
llanilishi  va  natijada,  tijorat  bankidagi  vositadan  foydalanish 
koeffitsiy
entining me’yorlarga to‘g‘ri kelishini ta’minlanayotgan
ligiga;  

 
o‘
rnatilmayotgan  va  foydalanilmayotgan  ishlab  chiqarish 
uskunalarining  turib  qolish  sabablari,  ularni  tezroq  ishlab  chiqarishga 
jalb qilish y
o‘
llarining k
o‘
rilayotganligiga;  

---

216 
 

 
tijorat  bankda  mavjud  asosiy  vositalarning  ishlab 
chiqarishdagi doimiyli
gini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan 
ta’mir  ishlarining  maqsadga  muvofiqligi,  ta’mir  ishlarining  to‘g‘
ri 
rasmiylashtirilishi,  ta’mir 
xarajatlarini  tegishli  xarajat  turlariga  t
o‘g‘
ri 
olib borilishini t
o‘
liq tekshirilishiga;  

 
 asosiy  vositalarni  t
a’mirlash 
xarajatlari  smeta  (normativ) 
qiymatlariga  t
o‘g‘
riligini,  asosiy  vositalarni  remontdan  qabul  qilish 
dalolatnomalari bilan solishtirilishiga;  

 
 
pudrat usulida bajarilgan ta’mirlashning shartnomaga to‘g‘
ri 
kelishi, 
ta’mirlash  korxonasining  bergan  ka
folatiga  rioya  qilinishiga 
e’tibor qaratib, shundan kelib chiqib auditni tashkil qiladi. 
 
Tijorat banklar 
o‘
z faoliyati davomida asosiy vositalardan mehnat 
qurollari sifatida foydalanadilar. Asosiy vositalarning bank 
o‘
z faoliyati 
davomida 
iste’mol  qilinis
hi  amortizatsiya  ajratmalari  summasi 
miqdorida amalga oshiriladi. Auditorlar asosiy vositalarga hisoblangan 
amortizatsiyani shu nuqtayi nazardan tekshiradilar.  
Amortizatsiya  summalari  tijorat  banklarda  har  oy  amortizatsiya 
hisoblash qaydnomasi, hisoblangan amortizatsiya summasini taqsimlash 
qaydnomasiga 
muvofiq 
buxgalteriya 
hisobida 
aks 
ettirilishi 
mabla
g‘
lardan  unumli  maqsadlarga  muvofiq  hamda  qonuniy  jihatdan 
foydalanilishi tekshiriladi. Hujjatli tekshirishda x
o‘
jalikdan chiqayotgan 
asosiy  vositaning  hamma  hujjatlari  k
o‘
riladi,  bunda  komissiya 
tuzilganligi t
o‘g‘
risidagi buyruq yoki qarordan boshlab, tekshirilayotgan 
davrda balansdan chiqarilayotgan har bir asosiy vositaning texnik holati, 
foydalanish 
b
o‘
yicha 
k
o‘
rsatkichlari, 
x
o‘
jalikdan 
chiqarish 
dalolatnomasi  shakliga  rioya  qilinishi,  dalolatnoma  rekvizitlari 
tekshiriladi. Asosiy vosita korxonaga kelganidan, uning chiqib ketgunga 
qadar b
o‘
lgan davrda foydalanganligi tekshiriladi. 
Auditorlik  tekshiruvi  yakunlanganida  auditorlik  tashkiloti 
tomonidan  mijozg
a  ma’lumotnoma  taqdim  etiladi.  Tekshirilayotgan 
tijorat  bank  rahbariyati  uchun  ma’lumotnoma  –
  bu  auditorning  mijoz 
bank rahbariyatiga xat k
o‘
rinishida tuzilgan hisoboti b
o‘
lib, unda hisob 
yozuvlarida,  buxgalteriya  hisobi  hamda  ichki  nazorat  tizimida  y
o‘
l 
q
o‘yilgan  kamchiliklar  haqidagi  ma’lumotlar,  bunday  kamchiliklar 

---

217 
 
mavjud  b
o‘
lganda  auditor  tomonidan  q
o‘
llaniladigan  chora  hamda 
bunday kamchiliklarni bartaraf etish b
o‘
yicha tavsiyalar bayon etiladi. 
Mijoz rahbariyatiga beriladigan ma’lumotnomada asosiy vos
italar hisobi 
b
o‘
yicha  barcha  kamchiliklar  keltirilmasligi  mumkin.  Bu  hujjatda 
asosan  auditorlik  tekshiruvi  davomida  mavjud  b
o‘
lgan  kamchiliklar 
keltirib 
o‘tiladi.  Ma’lumotnomani 
bank  rahbariyatiga  berish  majburiy 
emas, ammo bu hujjatni taqdim qilish orqali auditor bank rahbariyatiga 
buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi, moliyaviy hisobotlarda yuz 
beradigan 
o‘
zgarishlarni,  asosiy  vositalar  hisobi  b
o‘
yicha  mavjud 
xatolarni 
o‘z  vaqtida  tuzatish  imkoniyatini  beradi.  Ma’lumotnomada 
keltirib 
o‘
tilgan 
kamchiliklar 
Respublikamizning 
amaldagi 
qonunchiligiga t
o‘g‘
ri kelmasligi hamda ushbu kamchiliklarni bartaraf 
etish y
o‘
llari qayd etiladi. Tavsiyalarning berilishi auditorlik hisoboti va 
auditorlik xulosasining mundarijasini 
o‘
zgartirmaydi. Rahbariyat uchun 
be
riladigan ma’lumotnoma qisqa, aniq hamda tushunarli bo‘
lishi lozim. 
Asosiy  vositalar  auditining  eng  oxirgi  bosqichida  oraliq  dalolatnoma 
tuziladi.  Oraliq  dalolatnoma  asosiy  vositalar  hisobining  qay  holatda 
yuritayotganligiga  guvohlik  beruvchi  hujjat  hisoblanadi.  Ushbu  hujjat 
auditorlik hisoboti tarkibiga q
o‘
shib q
o‘
yiladi.  
Masalan,  “A”  bankning  filial  balansida  mavjud  asosiy 
vositalarda  suv  bilan 
o‘
chirilmaydigan  b
o‘
yoq  yordamida  asosiy 
vositalarning inventar raqamlari yozilmagan. Filialda har bir xonaga 
inventarlar  r
o‘
yxati  yozib  q
o‘
yilmagan,  inventarlarning  saqlash 
javobgarligi  filial  boshqaruvchisining  buyru
g‘
iga  asosan  bank 
xodimlariga yuklatilmagan. Kamchilik bartaraf etildi. 
Inventar  raqami  4000147  b
o‘
lgan  Canon  1  SENSYSMF  231 
printeri  hamda  inventar  raqami  4000148  b
o‘
lgan  R4/N81 
DUALCoreG  3260/DDR3  kompyuteri  uchun  bankning  hisob 
siyosatiga asosan 20 foiz miqdorida eskirish hisoblanmasdan, 15 foiz 
miqdorida hisoblab kelingan. Kamchilik bartaraf etildi. 
“A” bankning filial
ida 2018-yil 1-mart holatiga filial balansida 
jami 244 dona terminal mavjud b
o‘
lib, 91 donasining hisobi 16549-
hisobvaraqda, 
153 
donasining 
hisobi 
16541-hisobvaraqda 
yuritilmoqda.  Ijaraga  berilgan  terminallar  soni  137  dona  b
o‘
lib, 

---

218 
 
16549-hisobvaraqdan  16  dona  terminallar  hisobi  ortiqcha 
yuritilayotgani 
ma’lum 
bo‘
ldi. 
Terminallar 
t
o‘
liq 
inventarizatsiyadan 
o‘
tkazilib, 
ijaradan 
qaytarib 
olingan 
terminallarni aniqlash hamda ularning hisobini 16541-hisobvaraqqa 
o‘
tkazish tavsiya etiladi.