5.3. Tijorat banklari kredit siyosati va uning auditi
Tijorat banklarida kredit operatsiyalari auditi kredit hujjatlari va
kreditlashni tashkil etish uchun tijorat banki hamda uning filiallariga
me’yoriy hujjat hisoblangan kredit siyosatini tekshirishdan boshlanadi.
Tijorat banki kredit faoliyatini tashkil qilish bank Kengashi
tomonidan tasdiqlangan kredit siyosatiga asosan amalga oshiriladi.
Xalqaro bank amaliyotida bankning kredit operatsiyalari uchun umumiy
javobgarlik bank direktorlar kengashiga yuklanadi. Direktorlar kengashi
119
kredit siyosatini bevosita amalga oshirish bilan bo
g‘
liq funksiyalarni
bankning quyi boshqaruv organlari zimmasiga yuklaydi va kredit
siyosatining umumiy tamoyillari va cheklovlarini shakllantiradi.
Rivojlangan xorijiy davlatlar, xususan, AQSh va Germaniya bank
amaliyotida yirik banklar kredit siyosati t
o‘g‘
risida yozma memorandum
ishlab chiqadilar. Memorandumning mazmuni va tarkibi turli banklarda
turlichadir, lekin umumiy
o‘
xshashliklari ham sezilarli darajada
mavjuddir.
Kredit siyosatida eng avvalo umumiy maqsad shakllantiriladi.
Har qanday kredit siyosati maqsadi odatda quyidagilardan iborat
b
o‘
lishi kerak: uzoq muddatli investitsiyalardan aksiyadorlarga yuqori
daromad kelishini ta’minlash, likvidlikni saqlab turish, tavakkalchilikni
diversifikatsiya qilish, siyosat va tadbirlar birligini kafolatlash, qonunlar
va me’yoriy hujjatlarga rioya qilish, hududning kreditlarga
b
o‘
lgan
ehtiyojini qondirish.
Kredit siyosatining maqsadlari quyidagilardan iborat b
o‘
ladi:
yuqori sifatli aktivlarni tashkil etish va daromadlikning doimiy
maqsadli darajasini ta’minlash imkonini beradigan tavakkalchilikning
faqat shunday xarakteriga y
o‘
l q
o‘
yish;
yuqori sifatli kredit portfelini ta’minlovchi kredit xodimlarining
yuqori malakali jamoasini tashkil qilish;
bankning strategik maqsadlariga muvofiq keladigan iqtisodiy
jihatdan istiqbolga ega, rentabelli loyihalarni moliyalashtirish uchun
ssudalar berish;
kredit resurslarini jalb etish muddatlaridan kelib chiqqan holda
kreditlashni amalga oshirish;
bank mijozlari bilan uzoq muddatli, daromad keltiruvchi
munosabatlarni rivojlantirishga k
o‘
maklashish.
Yuqori darajada raqobatbardosh, biroq kreditlashning asossiz,
shuningdek, bank amaliyotida vaqtinchalik istiqboli b
o‘
lmagan
usullaridan foydalanishdan chekinish.
Memorandum bankning turli po
g‘
onalarda turgan rahbarlari
tomonidan berilishi mumkin b
o‘
lgan kreditlarning yuqori summasini
belgilab beradi.
120
Kredit siyosati t
o‘g‘
risidagi memorandumning muhim xarakterli
xususiyat
laridan biri shundaki, unda bank ma’muriyati tomonidan
berilishi faol tarzda ra
g‘
batlantiriladigan ssudalarning turlari va bank
uchun berilishi nomaqbul b
o‘
lgan ssudalarning turlari aniq belgilab
q
o‘
yiladi. Masalan, bank ishlab chiqarish korxonalariga aylanma
mabla
g‘
larni t
o‘
ldirish maqsadiga beriladigan qisqa muddatli kreditlar
hajmini oshirishni maqsad qilib olgan b
o‘
lishi mumkin. Ayni vaqtda,
bank tomonidan uzoq muddatli investitsiyalar uchun kreditlar berish
maqsadga muvofiq b
o‘
lmasligi mumkin.
Kredit siyosati t
o‘g‘
risidagi memorandumda yoki kredit
siyosatining asosiy y
o‘
nalishlarida bankning kredit ekspansiyasi uchun
maqbul b
o‘
lgan hududlar aniq belgilab q
o‘
yilgan b
o‘
lishi kerak.
Masalan, bank
o‘
zining kredit berish sohasini
o‘
zi joylashgan shahar
hududi bilan cheklab q
o‘
ygan b
o‘
lishi mumkin. Yirik bank esa
o‘
zining
kredit faoliyati doirasini mamlakatning turli hududlariga va xorijiy
davlatlarga k
o‘
chiradi.
Kredit siyosati t
o‘g‘
r
isidagi me’yoriy hujjatlarda muddati o‘
tgan
ssudalarni undirish tartibi, overdraft, kontokorrent va boshqa kreditlash
shakllaridan foydalanish tartibi, bankning
o‘
z xodimlariga kredit berish
tartibi kabi
o‘
ziga xos masalalar aniq aks ettirilgan b
o‘
lishi lozim.
Kredit siyosati t
o‘g‘risidagi me’yoriy hujjatlar bank
xodimlari
tashabbusini b
o‘g‘
ib q
o‘
ymasligi lozim. Masalan, kredit siyosatida
moliyaviy holati nobarqaror b
o‘
lgan korxonalarga kredit berilishi
ta’qiqlab qo‘
yilgan b
o‘
lishi mumkin. Lekin, joylarda moliyaviy jihatdan
barqaror b
o‘
lgan yirik korxona kafolati ostida kredit oladigan korxonalar
mavjud b
o‘
lishi mumkin yoki korxonaning moliyaviy holati nobarqaror
b
o‘
lsada, uning balansida yuqori likvidli garov obyektlari b
o‘
lishi
mumkin.
Kredit siyosatida kredit q
o‘
mitasining vakolatlari va javobgarligi
masalalari alohida
o‘
rin tutadi. Kredit q
o‘
mitasining javobgarligi asosan
quyidagilar bilan belgilanadi:
kredit hujjatlarining t
o‘g‘
ri shakllantirilishi, ularning sifati;
qarz oluvchining hisobvara
g‘
iga mablag
‘
lar kelib tushishining
t
o‘
liqligi va davriyligi;
121
qarz oluvchining reytingi;
kreditlar qaytarilishini ta’minlash turlari va shakllari, ularning
yuridik jihatdan rasmiylashtirilishi;
mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar xo‘
jalik organlariga
kreditlar yoki kafolatlar berilishining maqsadga muvofiqligi va shartlari;
kredit hajmi, kredit qiymatining ta’minlanishi va qaytarilishi
muddatlarining realligi;
bir qarz oluvchi yoki bo
g‘
liq shaxslarga berilishi mumkin
b
o‘
lgan kredit hajmi.
Bank kredit siyosati kredit berish bosqichida ham, keyingi
monitoring bosqichlarida ham jismoniy va yuridik shaxslarning
moliyaviy hisobotlariga nisbatan q
o‘
yiladigan talablarni
o‘
z ichiga olishi
kerak. Moliyaviy hisobotlarni auditorlik tekshiruvlaridan
o‘
tkazish,
naqd pul oqimi va bo
shqa ma’lumotlar bo‘
yicha hisobotlarni taqdim
etish yuzasidan q
o‘
yiladigan talablar aniq ifodalanishi zarur. Shuni ham
qayd etib
o‘tish lozimki, banklar talab qiladigan ma’lumotlar Xalqaro
buxgalterlik hisobi andozalariga muvofiq taqdim etilishi kerak.
Kredit siyosatida potensial qarzdorlarning kredit qobiliyatini
(likvidlik, qoplanish, muxtorlik koeffitsiyentlari, kapitallashtirish
darajasi, garov bilan ta’minlanganligini ekspertiza qilish va b.) aniqlash
uchun ularning moliyaviy ahvolini tahlil qilish tadbirlari batafsil
yoritilishi lozim. Bank qarzdorlarning kredit qobiliyati mezonlari va
ularni baholash metodikasini aniq belgilab olishi kerak.
Kredit siyosati muayyan turdagi qimmatliklar (k
o‘
chmas mulk,
avtomobillar va b.) garovi asosida beriladigan ssudalarning maksimal
miqdori limitlarini
o‘z ichiga olishi hamda ta’minlangan ssudalarning
har bir turi uchun kredit hujjatlari t
o‘
plamini rasmiylashtirish tadbirlarini
belgilashi lozim. Bank kredit siyosatida garov kreditlashning uni berish
vaqtidayoq kreditni t
o‘
lash manbasi (naqd pul yoki davlat qisqa muddatli
obligatsiyalari (xazina veksellari) bilan ta’minlangan kreditlar bundan
mustasno) hisoblangan yagona asosi b
o‘
lmasligi belgilab q
o‘
yilishi
zarur.
Siyosat garovga olingan mulk turiga qarab garov mavzuga nisbatan
q
o‘
yiladigan talablar va kreditning garov qiymatiga nisbatini
o‘
z ichiga
122
olishi kerak. Mazkur bandda garov predmeti sinchiklab baholanishi va
uning bozor qiymati uni sotish lozim b
o‘
lgan paytda yuzaga kelishi
mumkin b
o‘
lgan zararni aniq yoritilishi zarur. Hujjatda garov predmeti
mustaqil baholovchi va ichki bank baholovchisi tomonidan
baholanadigan hollar k
o‘
rsatib
o‘
tilishi kerak. Turli garov toifalarini
baholash uslublari batafsil aks ettirilishi lozim. Siyosat
‚
k
o‘
chmas mulk,
ishlab chiqarish
jihozlari va iste’mol kreditlarini moliyalash uchun
beriladigan kreditlarni t
o‘
lash hisobiga qarzdor tomonidan b
o‘
nak
t
o‘
lovlarini kiritishga doir muayyan talablarni
o‘
z ichiga olishi zarur.
Kredit siyosatida kreditlarni tasniflash tizimi aniq ifodalanishi
lozim. Kredit b
o‘
limida ishlaydigan xodimlar kredit portfelidagi barcha
ma’lum bo‘
lgan salbiy
o‘
zgarishlar t
o‘g‘
risida rahbariyatga xabar
berishlari kerak. Qarzdor yoki garov ahvoli yomonlashishini oldindan
aniqlash ehtimoliy y
o‘
qotishlarni kamaytirish uchun juda muhimdir.
Kredit
siyosati
kreditlarning
barcha
toifalari
b
o‘
yicha
“to‘lovsizlik” tushunchasining aniq ifodalanishi, foizlarni o‘
stirmaslik
mezonlari, shuningdek, bank Boshqaruvi va Kengashiga taqdim
etiladigan tegishli hisobotlariga nisbatan talablarni
o‘
z ichiga olishi
lozim. Hisobotlarda ahvolning yomonlashishi, potensial zararlarning
sabablari va so
g‘
lomlashtirish rejalari batafsil bayon etilishi lozim.
Siyosat qarzlarni qaytarishga doir izchil bosqichma-bosqich chora-
tadbirlar k
o‘
rilishini talab qilishi kerak. Rahbariyat Markaziy bank
tomonidan belgilangan talablarga muvofiq kreditlarni hisobdan
chiqarish tadbirlarini ishlab chiqishi lozim.
Kredit siyosati turli kreditlar va qarzdorlar b
o‘
yicha belgilanuvchi
foiz stavkalarini aniqlashda foydalaniladigan omillarni
o‘
z ichiga olishi
kerak. Bunda hech b
o‘
lmaganda resurslar qiymati, kredit b
o‘
yicha
xizmat k
o‘
rsatishga doir kutilayotgan xarajatlar, vositachilik haqi,
ma’muriy sarflar, ehtimoliy yo‘
qotishlarga qarshi zaxiralar va bank
marjasi baholanishi zarur.
Kredit siyosati bankka aloqador b
o‘
lgan shaxslarga beriladigan
kreditlar b
o‘
yicha Markaziy bank talablariga muvofiq keluvchi limitlarni
o‘
z ichiga olishi lozim.
123
Kredit siyosatida bankka aloqador b
o‘
lgan shaxslar bilan bitimlarni
qisqartirish yoki ularni tuzishning har qanday imkoniyatlarini bartaraf
etish maqsadida aloqador shaxslarga beriladigan kreditlarni tasdiqlash
va qayta tiklash tartibi hamda tadbirlari belgilab q
o‘
yilishi kerak.
Kredit siyosatida kafolatlar va akkreditivlarning maqsadi va
ishlatilishi, mansabdor shaxslarning bunday majburiyatlarni chiqarishga
doir vakolatlari va bunday vositalar chiqarilishi mumkin b
o‘
lgan hollar,
shuningdek, ularga doir hujjatlar va hisobotlarga nisbatan q
o‘
yiladigan
talablar batafsil yoritilishi lozim.
Balansdan tashqari majburiyatlarni berishda moliyaviy hisobotlar
(hujjatlar)ni taqdim etishga oid talablar kreditning istalgan boshqa
turlarini berishda foydalaniladigan hujjatlar va hisobotlar bilan bir xil
b
o‘
lishi zarur. Tijorat akkreditivlari b
o‘
yicha t
o‘
lovlarni
o‘
tkazish,
t
o‘
lov va yuk ortish hujjatlari (nakladnoylari), su
g‘
urta polislari hamda
xalqaro andozalar va tadbirlarga muvofiq talab qilinadigan boshqa
hujjatlarga nisbatan q
o‘
yiladigan q
o‘
shimcha talablar qayd etilishi
kerak.
Siyosatda bank kredit portfelini vaqti
–
vaqti bilan baholashga
javobgar b
o‘
lgan mansabdor shaxslarni belgilashi hamda kredit portfeli
sifatini aniqlash va tuzatishlar minimal yuzaga keluvchi y
o‘
qotishlar
bilan amalga oshirilishi uchun muammoli kreditlarni aniqlash uchun
zarur b
o‘
lgan ichki bank kredit tahlili maqsadlarini belgilab q
o‘
yishi
lozim.
Tahlil maqsadlari kredit sifatini aniqlash bilan bir qatorda
kreditlash jarayonini boshqarish sifatini baholash, jumladan,
tasdiqlangan kredit siyosatiga va kredit hujjatlarini rasmiylashtirish
jarayonlariga, moliyaviy tahlil, garovni rasmiylashtirish va baholash,
kreditlashga doir vakolatlarni taqsimlash, qonunchilik me’yorlariga
rioya qilishga muvofiqligini ta’minlash
ni
o‘
z ichiga olishi lozim. Kredit
siyosati bank xizmatlari va bo
‘
linmalari tomonidan Bank Boshqaruvi va
Kengashiga kreditlashning turli jihatlari b
o‘
yicha taqdim etiladigan
hamda kredit portfeli sifati t
o‘g‘
risidagi xulosalarni va kredit portfelini
boshqarish bilan bo
g‘
liq b
o‘lgan boshqa ma’lumotlarni o‘
z ichiga olgan
hisobotlar turi va davriyligini belgilashi lozim.
124
Hisobotlar filiallar va bank b
o‘
yicha umuman kreditlash vositalari
va y
o‘
nalishlariga qarab tavakkalchiliklarni baholash uchun
boshqarishning turli darajalariga moslashtirilgan hamda batafsil
yoritilgan b
o‘
lishi kerak.
Bank tomonidan kreditlash sohasida
o‘
z maqsadi doirasida aniq va
t
o‘g‘
ri yondashuv uchun quyidagi omillar katta ahamiyat kasb etadi:
belgilangan muddat uchun bankni umumiy maqsadlarini ishlab
chiqilishi, jumladan likvidlik va foydalilik
o‘
rtasidagi munosabat;
mamlakat yoki regiondagi umumiy kredit q
o‘
yilmalari
massasiga nisbatan kredit resurslarini (markazlashgan resurslar ham
q
o‘
shiladi) munosabati.
“Kredit siyosati” hujjati kreditlarni boshqarish jarayonining
poydevorini tashkil etadi. Tijorat banki tomonidan ishlab chiqilgan va
yozma ravishda qayd etilgan “Kredit siyosati” kreditlarni oqilona
boshqarishning samarali y
o‘
llaridan hisoblanadi. Ushbu hujjat bankning
kreditlash faoliyatining andozalari va parametrlarini belgilab beradi.
Ushbu belgilangan standartlar va parametrlardan kredit berish, qarzlarni
hujjatlashtirish va boshqarish b
o‘yicha mas’uliyatli bo‘
lgan bank
xizmatchilari q
o‘
llanma sifatida foydalanishlari mumkin. Kredit siyosati
bank Boshqaruvi a’zolari, qonun chiqaruvchi, strategik
qarorlar qabul
qiluvchi shaxslarning xatti-harakatini belgilab beradi hamda ichki va
tashqi auditorlarga bankda kreditlarni boshqarish darajasining
o‘
tish
davrida, moliyaviy bozorlarga davlatning ta’siri kamaygan sharoitda,
tijorat banklari ichki siyosatini
o‘
zlari ishlab chiqishini keskin
faollashtirishlari lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |