O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Гостеева  Е.И.  Ф илософия  вайшешики.  Ташкент,  1963.

2  Qarang:  Лысенко  В.Г.  “Философия  природы”  в  Индии:  атомизм  школы 

вайшешика.  М .,  1986.

3  Qarang:  Чаттверджи  С.  и  Датта  Д.  Введение  в  индийскую  философию. 

М ., 

1955, 

146—197-betJar.

12

---

Ushbu  maktab  ijodkorlari  turli  m ashqlar  yordamida  inson  ruhi- 

yatini,  m a’naviyatini,  fikrlash  tarzini  o'zgartirish  mumkin,  de- 

gan  g‘oyani  bayon  qildilar.  H atto  turli  mashqlar  yordamida 

insonda  xayrihohlikka,  ezgulikka,  yaxshilikka  intilish  kabi  oli- 

janob  xislatlami  shakllantirish  m um kin,  deb  hisoblaydilar1.

Qadimgi  H ind  falsafasidagi  ortodoksal  oqim -m aktablardan 

yana  biri  mimansadir.  Ushbu  maktabga  eramizning  uchinchi 

asrlarida  yashagan  Jaymini  asos  solgan.  M imansa  maktabining 

muxlislari  yana  Vedalarga  qaytishga  d a’vat  etadilar.  Ulaming 

fikricha,  haqiqatni  inson  aqli  yordamida  bila  olmaydi.  Haqiqatga 

faqat  bilim  va  ongli  harakat  yordamida  erishiladi,  degan  g'oyani 

ilgari  suradilar.  Kishilami  diniy  urf-odatlarga  rioya  qilish,  ijti- 

moiy  burchni  bajarishga  chorlaydilar.  M imansa  maktabining 

muxlislari  fikriga  muvofiq,  ijtimoiy  burchga  (dxarmaga)  sadoqat 

insonni  o'zligini  anglashga  olib  kelishi  mumkin.  0 ‘zligini  ilg‘ab 

olish  —  insonga  har  qanday  badbaxtliklardan  qutulish  uchun 

oxirgi  najotdir,  degan  fikrni  bayon  qiladilar.

Noortodoksal  oqimning  shakllanishida  salmoqli  hissa  qo'shgan 

diniy-falsafly  maktablardan  biri  jaynizm dir2.  Jaynizm  maktabiga 

eram izdan  aw al  oltinchi  asrda  yashagan,  Kshatriy  tabaqasiga 

mansub  Bixarlik  Maxavira  Vardxamana  asos  solgan.  Maxavira  (yoki 

Jina)  asos  solgan  jaynizm  ta ’limotiga  ko‘ra,  inson  borlig'ini 

ikki:  moddiy  va  m a’naviy  (ruhiy)  asos  tashkil  etadi.  O 'sha  asos- 

lar  biri-biri  bilan  «karmalar»  orqali  bog‘lanib,  biri  ikkinchisiga 

ta ’sir  o‘tkazib  turadi.  Inson  tanasining  asosini  ham   xuddi  o ‘sha 

karmalar  (nozik  material,  yoxud  nozik  materiya)  tashkil  etadi. 

Inson  tanasida  nozik  materiya  dag‘al  materiya  bilan  qo‘shilishi 

uning  m a’naviy-ruhiy  holatining  doimiyligini  ta ’minlaydi.

Jaynizm  maktabi  ijodkorlari  karm a  konsepsiyasini  ishlab 

ch iq d ilar.  U shbu  konsepsiyaga  m uvofiq,  m oddiylik  bilan 

m a’naviylik  orasidagi  o ‘zaro  aloqadorlikning  sakkizta  turi  bo‘ladi. 

0 ‘sha  sakkizta  tur  biri  ikkinchisidan  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan 

tubdan  farq  qiladi.  Lekin  o'sha  sakkiz  xususiyat  orasida  muhim 

ikki  fundamental  xususiyat:  yaxshilik  va  yomonlik  inson  amaliy 

faoliyati  uchun  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  bo ‘ladi.  Xuddi  o‘sha