O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol


  Qarang:  Степанян  М.И.  Восточная  философия.  М .,  1997,  48-bet



Download 10,33 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/412
Sana12.09.2021
Hajmi10,33 Mb.
#172143
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   412
Bog'liq
Inson falsafasi. Choriyev A

2  Qarang:  Степанян  М.И.  Восточная  философия.  М .,  1997,  48-bet.



Qarang:  Ф илософ ия.  Часть  первая.  И стория  ф илософ и и.  М .,  1999,

42—44-betlar.

21



adolat,  mardlik,  urf-odatlarga  rioya  qilish,  bilimdonlik  bezab 

turm og‘i  lozim,  deydi.  «Hikmatli  zot»  fuqarolarga  nisbatan 

muruvvatli,  xizmat  vazifasini  sidqidildan  bajaruvchi,  egallab 

turgan  lavozimidan  o ‘ziga  shon-shuhrat  orttirish  uchun  emas, 

balki  jamiyat  a ’zolari  farovonligini  ta ’minlashga  qaratmog‘i  darkor. 

Uning  xatti-harakatlari  ohista  va  xotirjam,  tabiatiga  dag'allik  va 

fahmsizlik  begona,  kiyinishlari  ozoda  va  o ‘ziga  munosib,  jam i- 

yatda  o ‘rnatilgan  m a’naviy-axloqiy  qoidalaming  mohiyatini  chu- 

qur  anglab  yetuvchi,  boylik  va  m artabani  «taqdir  in ’omi»  deb, 

ularga  atayin  intilmaydigan,  xayr-u  saxovatli,  lekin  isrofgar- 

chilikka  yo‘l  bermaydigan,  halollik  bobida  sobitqadam  va  duch 

kelgan  guruhga  qo‘shilib  ketavermaydigan  kishidir.  Konfutsiy 

bunday  xislatlar  sohibi  bo‘lgan  kishini  «Go'zal  inson»,  deb 

biladi.  Jamiyatni,  davlatni  shunday  «Go'zal  inson»lar  boshqar- 

sa,  shubhasiz,  unday  yurtda  farovonlik  ta ’minlanadi.

Konfutsiy  «Himmatli  zot»  shaxsining  antipodini  —  «Noba- 

kor  kimsa»,  deb  ataydi.  «Nobakor  kimsa»ning  xatti-harakati, 

«Him m atli  zot»nikiga  teskari.  U   o ‘z  nafsining  quli,  burch,  insof 

nimaligini  um um an  bilmaydi.  Jam iyatda  o ‘m atilgan  tartib-inti- 

zom ni  makkorlik  bilan  buzadi.  Jamiyatning  hukmdori  bo'lgan 

«Osmon  o ‘g‘li»  xohish-irodasini  sezmaydi.  Uning  bisotida  jam i­

yatning  martabali  kishilariga,  donishmandlariga,  olim -u  fozil- 

lariga  hurm at-izzat  bo'lmaydi.  Eng  m uhim i  o ‘z  qadr-qim m atini 

bilmaydi,  hatto  talonchilik  qilishdan  ham   uyalmaydi.  Shunday 

qilib,  Konfutsiy  ta ’limotida  insonning  shaxsiy,  axloqiy  xislatlari 

chuqur  ijtimoiy  mazmunga  ega  bo'lgan  m e’yorga  aylanadi.

Konfutsiyning  e’tirof  etishicha,  «Himmatli  zot»  hasad  bilan 

shug'ullanmasligi,  hasadgo'ylar  davrasida  bo‘lmasligi,  birovlarga 

hasad  bilan  qaramasUgi,  o'zidan  yuqori  martabali  kishilarga  izzat- 

ikromli,  qo‘l  ostida  ishlovchi  fuqarolarga  muruvvatli,  xalqni 

boshqarishda  adolatli,  o ‘z  hayotini  garovga  qo‘yib  bo ‘lsa-da, 

to ‘g‘rilikni  himoya  qilishi  zarur.  Jamiyatni,  davlatni  boshqaruvchi 

oliy  «Him m atli  zot»  biyron  so'zli  notiq  yoki  oliy  himmatli 

kishi  bo ‘lmasligi  mumkin.  Chinakam  «Himmatli  zot»  so'zi  ishiga 

mos  tushm asa  qattiq  aziyat  chekadi.  Bunday  kishilar  hamisha 

obro'li,  dovruqli  bo'lam an,  deb  emas,  balki  o'zida  bor  im- 

koniyatlarni,  qobiliyatlarni  to ‘la  ro‘yobga  chiqara  olmadim,  deb 

aziyat  chekadilar.

Konfutsiyning  fikriga  ko'ra,  «Himmatli  zot»  quyidagi  to'qqiz

22



holatni  o ‘zining  amaliy  faoliyatida  muhim  ahamiyatga  ega,  deb 

qaramog‘i  darkor.  Chunonchi:  qaraganda  ko‘ra  olishni  (ko'rishni); 

tinglaganda  eshita  olishni  (eshitishni);  birovlar  bilan  so‘zlashganda 

chehrasida  samimiyat,  qiyofasida  o ‘zgalarga  ehtirom   bo ‘lishni; 

nutqida  sadoqat,  ishida  shinavandalik  bo‘lishini;  shubhalanganda, 

boshqalardan  so'rashni;  tutaqqan  paytda  oqibatni  o‘ylashni;  bir 

narsani  boshqalardan  olayotganda  uning  qarz  ekanligini  tushu- 

nib  yetishni  unutmasligi  darkor.  Mamlakatni  boshqaiganda,  beshta 

go‘zal  usulga  astoydil  amal  qilishni  va  to 'rtta  holatdan  o ‘zini 

olib  qochishi  zarur.  C hunonchi,  «Himmatli  zot»  jam ivatni 

boshqarganda,  eng  avvalo,  JsrofgarchjJikka. 

yoll 


qo‘ymasligi; J s h

p ay tid a   ta la b c h a n   b o ‘lis h iv  lekin.. b a sh q a la rd a   n o ro z ilik

uyg‘otmasligi;  istak-xohishni  ro‘yobga  chiqarayotganda  ochko‘zlik 

qTrrnasIIgi;  keng  xulq-atvorga  ega  b o ‘lishi,  lekin  takabbur 

bo‘lmasligi;  hamisha  o'zining  ulug‘vorligi  bilan  ajralib  turishi, 

lekin  atrofdagilarga  vajohat  solmasligi  kerak.

Konfutsiy  «Himmatli  zot»  jamiyatni  boshqarganda,  boshqaruv- 

ning  to ‘rt  yaramas  usulidan  qochishini  maslahat  beradi.  C hu­

nonchi,  qonunni  chetlab  o ‘tib,  shoshma-shosharlik  bilan  tut- 

qinni  o'limga  hukm   etishni,  ya’ni  shafqatsizlik  qilishni;  top- 

shirilgan  ish  natijasini  ogohlantirmasdan  turib  talab  etish,  ya’ni 

zo‘ravonlik  qilishni;  ish  tugatilib,  yakuniga  yetib  qolgan  bo‘lishiga 

qaramasdan,  tegishli  buyruqni  hayallatib  o‘tirish,  ya’ni  qaroqchilik 

qilishni;  mehnatga  haq  to ‘lashda  xasislik,  ya’ni  pastkashlik  qi­

lishni  tushunadi.

Qadimgi  Xitoy  mutafakkiri  insonda  insoniylik  xususiyatlari- 

ning  shakllanishida  jam iyatni  boshqarib  turgan  rahbarning  m u­

ruvvatli  bo‘lishi  katta  ahamiyatga  ega  ekanligiga  e’tiborni  qaratadi. 

Muruvvatli  rahbar  deganda,  eng  avvalo,  xalqqa  foyda  keltiruv- 

chi  yumushlar  bilan  shug‘ullanishni;  fuqarolarning  qobiliyatla- 

riga  qarab  ish  berishni  va  berilgan  ishni  o ‘z  vaqtida  bajarilishini 

talab  qilishni;  katta  va  kichik,  bosiq  va  tez  odam lar  bilan  bir 

xil  muomalada  bo‘lishni;  qarashlaridagi  qat’iyatni  tushunadi. 

B unday  xislatlar  «H im m atli  zot»ni  yanada  .  u lu g 'v o r  qilib 

ko‘rsatadi.

Konfutsiy  o ‘zi  yashayotgan  jam iyatda  sodir  bo ‘layotgan  ax- 

loqsizliklardan  qattiq  tashvishga  tushadi,  fuqarolami  tarbiyalash- 

ga  harakat  qilib,  ularni  insof-diyonatga,  bir-birlarini  hurm at 

qilishga,  atrof-m uhit  musaffoligini  ta ’minlashga  chorlaydi.  Uning

23



tushuntirishicha,  insoniylikning  turli-tum an  ko‘rinishlarini  o ‘zida 

mujassamlashtirgan  chinakam   inson  faqat  o ‘zi  uchun  emas, 

boshqalar  uchun  ham   yashamog‘i  darkor.  Insonning  insoniyligi, 

eng  aw alo,  quyidagi  talablarga  javob  bermog‘i  darkor.  C hunon­

chi:  a)  o ‘zi  erishishni  orzu  qilgan  muvaffaqiyatlarga  boshqalar 

erishishi  uchun  har  tom onlam a  ko‘mak  ber;  b)  o‘zingning  bo- 

shingga  tushishini  istamagan  kulfatlarni  boshqalarga  ham   ravo 

ko‘rma.


Konfutsiyning  falsafly  ta ’lim otida  odamning  chinakam   inson 

darajasiga  ko‘tarilishida  jam iyat,  unda  o ‘rnatilgan  tartib-intizom  

hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  ekanligiga  alohida  e’tibor  qaratiladi. 

Shuning  uchun  ham  yetuk  inson  jamiyatda  mavjud  bo‘lgan  tartib- 

qoidalarni  hurm at  qilmog‘i  darkor.  Jamiyatda  insonparvarlikka 

O’en)  asoslangan  barcha  tartib-intizom lar  osmondan  tushgan, 

unga  hamm a  itoat  qilishi  shart.  Barcha  tartib-intizomlar,  axloqiy 

qoidalar,  Konfutsiy  qarashlarida  —  «Li»  degan  tushunchada  o ‘z 

ifodasini  topgan.  Jamiyatda  «Li»  bo ‘lmasa  tartib-intizom   ham 

bo ‘lmaydi,  tartib-intizom   yo‘q  joyda  esa  rivojlanish  bo‘lmaydi, 

degan  fikr-mulohazalar  Konfutsiy  ta ’limotida  markaziy  o ‘rinni 

egallaydi.  Konfutsiy  ta’limotida  ushbu  g‘oyalar  jamiyatni  boshqarib 

turgan  hukmdorlar  uchun  o £z  hukm larini  so‘zsiz  bajartirish, 

fuqarolarga  tobelik  ruhini  singdirish,  hech  qanday  e ’tirozsiz 

bo‘ysunish  kayfiyatini  shakllantirish  uchun  qo‘l  kelganligini  ham  

unutm aslik  lozim.

Jahon  sivilizatsiyasi  tarixida  birinchilardan  bo‘lib  xitoylik  mu- 

tafakkir  Konfutsiy  inson  faoliyatini  baholovchi  m ezonni  yara- 

tishga  harakat  qildi.  Uning  tushuntirishicha,  odamlar  o ‘rtasidagi 

o ‘zaro  munosabatlar  tabiat  qonunlariga  asosan  emas,  balki  al- 

laqanday  o‘ziga  xos  qonuniyatlarga  asosan  sodir  bo'ladi1.

Kishilar  faoliyatini  to ‘g‘ri  baholam oq  uchun,  eng  aw alo, 

o ‘sha  faoliyatning  sodir  bo ‘lish  sabablarini  aniqlamoq  zarur.  Bir 

ibora  bilan  aytganda,  inson  faoliyatiga  baho  berganda,  uning 

so‘ziga,  nutq  irod  qilishiga  qarab  emas,  balki  kundalik  ishiga 

qarab  baholam oq  zarur,2  degan  xulosaga  keladi.

Qadimgi  Xitoy  falsafasida  inson  to ‘g‘risidagi  falsafly  fikrlar 

taraqqiyotiga  munosib  hissa  qo‘shgan  ta ’limotlardan  yana  biri




Download 10,33 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   412




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish