O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

'Buddizm  budda  so ‘zidan  olingan.  Budda  —  taxminan  uyg‘onish,  poklanish, 

dili  ravshanlik  degan  m a’noni  bildiradi.

2  Qarang:  Ф и лософ ия.  Часть  первая.  История  ф илософ и и.  М ., 

1999, 

32-bet.

3  Qarang:  Чаттверджи  С.  и  Датта  Д.  Введение  в  индийскую  философию. 

М ., 

1955,  106—145-betlar.

14

---

hodisa  va  voqealarga  diqqat  bilan  qarash,  hayotda  to ‘g‘ri  yo‘l 

tanlash. Ushbu  prinsiplarga asoslangan  e’tiqod,  buddizm  ta ’limotiga 

k o ‘ra,  m ustahkam   e ’tiqod  b o ‘ladi.  0 ‘z  navbatida,  bunday 

e’tiqodga  asoslangan  inson  faoliyati  samarali,  xayrli  ishlarga 

qaratiladi.

Qadimgi  H ind  falsafasining  noortodoksal  oqimiga  mansub 

diniy-falsafiy  m aktablardan  biri  lokayatada  ham   inson  borlig‘i, 

moddiylik  bilan  m a’naviylik  orasidagi  o'zaro  aloqadorlik  m uam - 

molari  haqida  ajoyib  fikr-m ulohazalar  bayon  qilingan.  Lokayata 

maktabiga  eramizdan  awalgi  birinchi  ming  yillik  o‘rtalarida  yasha­

gan  Brixaspati  asos  solgan1.  Ushbu  maktab  ijodkorlarining  fikriga 

ko ‘ra,  olamning  asosini  to ‘rt  element:  suv,  havo,  yer  va  olov 

tashkil  etadi.  O lz  navbatida,  xuddi  shu  elem entlar  inson  tana- 

sida  ham   mavjud  bo'ladi.  Olam  ham,  odam  ham   o ‘sha  element- 

lam ing  kombinatsiyasidan  iborat  bo‘lib,  ilohiy  qudrat  tom oni- 

dan  yaratilmagan.  Xudo  haqidagi  gap-so‘zlar  shunchaki  bir 

afsonadir.  Xudo,  ruh,  jam iyat,  u  dunyoda  hayotning  mavjudli- 

giga  ishonish  —  bu  yolg'onchilikdir.  H ar  qanday  organizm 

o 'lg an d an   so ‘ng  yana  o ‘z  substansiyasiga  qaytadi,  deyish 

bem a’nilikdir.  Insonning  ongi  nom oddiy  narsa  b o ‘lib,  sezish 

orqali  hosil  bo'ladi.  Shaxs  inson  tanasidan  tashqarida  bo'lishi 

mumkin  emas,  degan  fikrlarni  bayon  qiladilar.

Lokayata  ta ’limoti  chorvaka  maktabi  muxlislari  tom onidan 

har  tom onlam a  rivojlantirildi.  Chorvaka  ta ’lim otining  asosiy 

qoidalari  eramizdan  aw algi  IV—III  asrlarda  yashagan  Kautilya 

traktatlarida  bayon  qilingan.  Chorvaka  maktabi  ijodkorlarining 

fikriga  ko'ra,  inson  u  dunyoda  emas,  balki  bu  dunyoda,  yer 

yuzida  ro‘y  beradigan  hodisa  va  voqealarga  qarab  m o‘ljal  olishi 

zarur.  Inson  tanasi  huzur-halovat  va  azob-uqubatlar  bilan  bog‘liq 

bo‘ladi.  Shuning  uchun  ham   inson  kundalik  amaliy  faoliyatida 

huzur-halovat  (kama)  va  foyda  olish  (artxa)  prinsiplariga  amal 

qilmog‘i  darkor.  H uzur-halovat,  shubhasiz,  insonning  kundalik 

amaliy  faoliyati  bilan  bog'liq.  Qilgan  m ehnatidan  huzur-halovat 

olish,  undan  qoniqish  hosil  qilish  —  insonning  eng  oliy 

maqsadidir.  Boylik  va  ezgulik  esa  unga  erishish  vositasidir.  Yu- 

qoridagi  fikr-mulohazalardan  ko‘rinib  turibdiki,  chorvaka  m akta­

bining  muxlislari  hayotdan  qoniqish  tuyg‘usini  insonning  eng 

m uhim   xususiyati,  deb  qaraydilar.  U lam ing  fikriga  ko‘ra,  inson