O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  «U sm on  mushafi»dan  ko‘chirilgan  eng  qadim iy  q o ‘lyozmalardan  to'rttasi 

hozirgacha  saqlanib  qolgan.  Ulardan  bin  Toshkentda  saqlanadi.

2  Qarang:  Ислом.  Справочник.  Тошкент,  1989,  298—301-betlar.

118

---

a)  Musulmon  madaniyati  va  uning  o‘ziga  xos 

xususiyatlari

Ilmiy-falsafiy  adabiyotlarda  islom  dini  tarqalgan  hududlar  va 

unga  e’tiqod  qilgan  xalqlar  madaniyatini  yaxlit  qilib,  bir  ibora 

bilan  «musulmon  madaniyati»  deb  ta’riflash  urf  bo‘ldi.  Mu­

sulmon  madaniyatining  shakllanishi,  uning  o'ziga  xos  xususiyatlari 

haqida  flkr-mulohaza  yuritganda  quyidagi  holatlarga  e’tiborni 

qaratish  zarur.

Awalo,  ta’kidlash  zarurki,  musulmon  madaniyatining  vu­

judga  kelishi  o‘rta  asrlar  tarixida,  Arab  xalifaligi  deb  nomlangan 

yirik  va  qudratli  imperiyaning  vujudga  kelishi  bilan  bevosita  bog‘liq. 

Markazlashgan  yirik  davlat  vujudga  kelishi  bilan  arab  urf-odat- 

lari,  rasm-rusumlariga  asoslangan  madaniyat,  xalifalik  tasarrufiga 

zo‘rlab  kiritilgan  Shimoliy  Afrika,  Yaqin  va  0 ‘rta  Sharq,  Kavkaz 

mamlakatlari  xalqlari  madaniyatiga  o‘z  ta’sirini  o‘tkaza  boshladi. 

Xususan,  arab  urf-odatlari,  rasm-rusumlari  qadimiy  Eron  va 

Turon  xalqlari  madaniyatiga  ham  sezilarli  ta’sir  ko‘rsatdi.

Arab  madaniyatining  Shimoliy  Afrika,  Yaqin  va  0 ‘rta  Sharq, 

Kavkaz  mamlakatlariga  kirib  kelishi,  bu  yerlarda  yashovchi  ma- 

halliy  xalqlarning  islomga  qadar  bo‘Igan  madaniy-ma’naviy  urf- 

odatlarining,  rasm-rusumlarining  yo‘qolib  ketishiga  sabab  bo‘ldi. 

Xususan,  Eron,  Turon,  xalqlari  turmush  tarzida,  fikrlash 

madaniyatida  islomgacha  mavjud  bo‘lgan:  zardushtiylik,  buddiy- 

lik,  moniylik,  mazdakiylik  kabi  diniy-falsafiy  ta’limotlar  bilan 

bog'liq  bo‘lgan  an’analar  zo‘rlik  bilan  yo‘qotib  yuborildi.  Zar­

dushtiylik  ta’limotiga  oid  barcha  kitoblar  olovda  yondirildi.  Unga 

e’tiqod  qilganlar  qatl  qilindilar.

Qadimiy  Eron  va  Turon  shaharlari,  qishloqlari  zo‘rlab  arab- 

lashtirildi.  Ko'plab  yirik  aholi  yashash  joylarida  arab  an’analarini 

targ‘ibot  va  tashviqot  qilish  uchun  masjidlar  qurildi.  Juma  nomozi- 

ga  kelgan  har  bir  fuqaroga  ikki  dirham  pul  berildi.  Islom  dinini 

qabul  qilganlardan  olinadigan  soliqlar  kamaytirildi.  Ana  shunday 

yo‘llar  bilan  arab  urf-odatlari,  rasm-rusumlari  xalifalik  tasarru­

figa  kiritilgan  mamlakatlar  xalqlari  turmush  tarziga  tiqishtirildi.

Arab  xalifaligi  hududida  yashovchi  xalqlar  turmush  tarziga 

islom  dini  bilan  birga  arab  tili  ham  kirib  keldi.  Arab  tili  va 

yozuviga  davlat  tili,  davlat  yozuvi  maqomi  berildi.  Arab  tilining 

yerli  ziyolilar  tomonidan  o‘zlashtirilishi  va  xalqlararo  munosa-

119

---

batlarda  keng  foydalanilishi,  bir  tomondan,  xalifalikka  zo‘rlab 

kiritilgan  xalqlarning  arablar  yaratgan  madaniy-ma’naviy  boy- 

liklar  bilan  yaqindan  tanishishi  uchun  real  imkoniyat  yaratgan 

bo‘lsa,  ikkinchi  tom ondan,  yerli  xalqlar  m a’naviy-ma’rifiy 

boyliklarini  boshqa  xalqlarga  yetkazishda  ishonchli  vosita  vazifa- 

sini  bajardi.  0 ‘sha  vosita  musulmon  madaniyatini  shakllantrish 

uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qildi.

VIII 

asr  oxiri  IX  asr  o‘rtalariga  kelib  arab  xalifaligi  Sharqda 

eng  kuchli  rivoj  topgan  imperiyaga  aylandi.  Xususan,  xalifalar 

Abu  Mansur  (754—775-yillar),  Xorun  ar-Rashid  (786—809-yil- 

lar),  M a’mun  (813—833-yillar)  hukmronlik  qilgan  davrlarda  xali- 

falikning  markaziy  shaharlari,  xususan,  Bag‘dod  iqtisodiy  va 

madaniy  jihatdan  rivojlangan  yirik  shaharga  aylandi.  Madaniyat, 

ilm-fan  taraqqiy  topdi.  Bu  yerda  turli  ilmiy  anjumanlar  o‘tkazish 

avj  oldi,  turli  mamlakatlardan  kelgan  ilm  vakillari  tomonidan 

ilmiy  muhokamalar  uyushtiriladigan  bo‘ldi,  ilmgohlar  vujudga 

keldi,  kitob  ko‘chirish  —  hattotlik  avj  oldi.

Xalifalikda,  ayniqsa,  Xorun  ar-Rashidning  o‘g‘li  M a’mun 

hukmdor  bo‘lgan  yillarda  ilm-fan,  madaniyat  yanada  tez  rivo- 

jlana  boshladi.  Poytaxt  Bag'dodda  «Bilimlar  uyi»  («Baytul  hik- 

ma»)  tashkil  etildi.  Uning  zaminida  Bag'dod  akademiyasi  vu­

judga  keldi.  Akademiyada  ishlash  uchun  xalifalikning  turli  mam- 

lakatlaridan,  jumladan,  Movarounnahr  va  Xurosondan  ham 

olimlar,  donishmandlar  taklif  etildi.  Ular  orasida  Marvdagi 

M a’mun  akademiyasining  iste’dodli  allomalari  xorazmlik  Mu­

ham m ad  Xorazmiy  (vafoti  847-yil)  va  farg‘onalik  Ahmad 

Farg'oniy  (vafoti  86l-yil)lar  bor  edilar.

M uhamm ad  Xorazmiy  va  Ahmad  Farg‘oniy  musulmon 

madaniyatini  shakllantirishda  va  uni  yangi  bosqichga  ko‘tarishda 

munosib  hissa  qo‘shishdi.  Chunonchi,  Muhammad  Xorazmiy 

«Bilimlar  uyi»  zaminida  vujudga  kelgan  Bag‘dod  akademiyasiga 

uzoq  yillar  rahbarlik  qildi.  U  kashf  etgan  «Algebra»  jahon  si- 

vilizatsiyasining  buyuk  durdonasi  bo‘lib  qoldi.  Algebra  zaminida 

keyinroq  50  dan  ortiq  turli  fanlar  vujudga  keldi.  Ahmad 

Faig‘oniy  astronomiya  fanini  yaratdi.  Qasyun  va  Shammosiya  degan 

joylarda  rasadxonalar  qurdirdi.  Nil  daryosi  suvini  o‘lchash  uchun 

xizmat  qiladigan  nilometmi  yaratdi.  Astronomik  tadqiqotlar  uchun 

ishlatiladigan  usturlab  deb  nomlangan  asbobni  yasadi.  Astro- 

lyabiya  nazariyasini  yaratib,  jahon  olimlarini  hayratga  soldi.

120

---

Xalifa  Ma’mun  ilm-fanni,  ayniqsa,  astronomik  tadqiqotlarni 

yanada  takomillashtirish  maqsadida  rasadxonalar  qurilishiga  alo­

hida  e’tibor  berdi.  Chunonehi,  828-yilda  Bag‘dodda,  831-yilda 

Damashq  yaqinida  rasadxonalar  ishga  tushirildi.  Ilm-fanni  yanada 

rivojlantirish  uchun  nafaqat  Bag‘dodda,  balki  xalifalikning  boshqa 

yirik  shaharlarida  ham  akademiyalar,  yangi-yangi  madrasalar 

bunyod  etildi.  Chunonehi,  IX—X  asrlardayoq  Xorazmda  «Ma’mun 

akademiyasi»,  Termizda  ayollar  akademiyasi,  birgina  Samarqandda 

17  madrasa  faoliyat  ko‘rsatar  edi.  Madrasalarda  diniy  ilmlar 

bilan  birga  dunyoviy  bilimlardan  ham  saboq  berilardi.  Xuddi  shu 

madrasalarda  tahsil  ko‘rgan  Abu  Mansur  Moturidiy,  Abdulqosim 

Samarqandiy,  Abu  Abdullo  Rudakiy,  Ahmad  Juzjoniy,  Ibro- 

him  Shoshiylar  musulmon  madaniyatini  shakllantirish  uchun 

fidoyilik  qiladilar1.

Bag‘dod  akademiyasi  musulmon  madaniyatini  shakllantirish- 

da  ulkan  hissa  qo'shdi.  Akademiya  faoliyat  boshlashi  bilan  tar- 

jimonlikning  rivojlanishiga  asosiy  e’tiborni  qaratdi.  Taijimonlik- 

ning  rivojlanib  borishi  bilan  nafaqat  Hind,  Xitoy,  Yahudiy, 

balki  xalifalik  tasarrufidagi  mamlakatlar,  xususan,  qadimgi  Eron 

va  Turon  xalqlari  tilida  yaratilgan  asarlar  ham  arab  tiliga  taqima 

qilindi.  Shuningdek,  tarjimonlikning  rivojlanib  borishi  bilan 

qadimgi  Yunon  olimlari,  ayniqsa,  faylasuflarining  asarlari  arab 

tiliga  o‘girildi.

IX  asrning  yigirmanchi  yillarida  xalifalik  poytaxti  Bag‘dodda 

taijimonlar  uchun  maxsus  maktab  tashkil  etildi.  Xalifa  M a’mun 

taijimonlar  maktabiga  Husayn  ibn  Is’hoqni  bosh  taijimon  qilib 

tayinladi.  U  o‘zining  90  shogirdi  bilan  Yunon  olimlari:  Bo‘qrot 

(Gippokrat),  Batlimus  (Ptolomey),  Aflotun  (Platon),  Arastu 

(Aristotel),  Jolinus  (Galen),  Orbaziy  asarlarini  arabchaga  tar- 

jima  qildi.  Xususan,  taijimonlar  A1  Xajjoj  ibn  Yusuf  al-M ator 

Batlimusning  «Amajistiy»,  Masaxiy  Abu  Zakariyo  ibn  al-Batrik 

Ailotunning  «Siyosat»,  «Fazo»,  «Jon»,  «Meteorologiya»,  So- 

bit  ibn  Qurra  Arximed  asarlarini  arab  tiliga  tarjima  qildilar2. 

Natijada,  xalifalik  hududida  yashovchi  turli  xalqlar  ziyolilari 

qadimgi  Yunon  madaniy  merosidan  bahramand  bo‘la  boshladi- 

lar.  0 ‘z  navbatida,  qadimgi  Yunon  madaniyati,  xususan,  fal-