O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

2 

Мец  А.  Мусульманский  Ренессанс.  1966,  146-bet.  Iqtibos  N.Kom ilovning 

«Tafakkur  karvonlari»  (Toshkent,  1999,  58-bet)  kitobidan  olindi.

122

---

aniqlash  borasidagi  fikr-mulohazalari  bilan  o'tmishdan  keskin 

farq  qilar  edi.

Bunday  tendensiyani  o‘rta  asr  musulmon  faylasuflari  asar- 

laridan  darhol  ilg‘ab  olish  mumkin.  Aniqroq  qilib  aytganda, 

o‘rta  asrlar  musulmon  faylasuflari  barkamol  inson  shaxsini  shakl- 

lantirishda  adabiyotning  pand-u  nasihat  janridan  ustalik  bilan 

foydalandilar.  Pand-u  nasihat  janriga  Unsurulmaoliy  Kaykovus- 

ning  «Qobusnoma»  («Nasihatnoma»),  Nizomulmulkning  «Siyo- 

satnoma»,  Nosir  Xusravning,  «Safarnoma»,  Nizomiy  Aruziy 

Samarqandiyning  «Navodirun-hikoyat»  («Nodir  hikoyatlar»)  asar- 

larida  asos  solindi.  Shuningdek,  IX—X  asrlar  musulmon  fayla­

suflari  barkamol  inson  g'oyasini  shakllantirishda  o‘rta  asrlarda 

keng  tarqalgan  adabiyotning  munozara  janridan  ham  unumli 

foydalandilar.  Bunday  tendensiyani  Ahmadiyning  «Sozlar  mu- 

nozarasi»,  Yusuf  Amiriyning  «Bang  va  Chog‘ir  manzarasi», 

Yaqiniyning  «O'q  va  Yoy  munozarasi»  asarlaridan  darrov  ilg'ab 

olish  mumkin1.

Musulmon  madaniyatining  shakllanishi  va  rivojlanishida  Eron, 

Movarounnahr,  Xuroson  xalqlarining  madaniy  an’analarining 

hissasi  ham  beqiyos  bo‘ldi.  Chunki,  Movarounnahr,  Xuroson 

xalqlari  qadimiy  madaniy  an’analarga  boy  va  ma’naviy  mavqei 

baland  edi.  Shuning  uchun  ham,  qadimgi  Eron  va  Turon  arab 

xalifaligi  tasarrufiga  kirgandan  so‘ng  musulmon  madaniyatining 

shakllanishi  va  rivojlanishida  yetakchi  o'rinlardan  birini  egalladi.

Madaniy-ma’rifiy  aloqalarning  rivojlanib  borishi  bilan  xalifa­

lik  hududida  yashovchi  xalqlar  madaniyati  biri  ikkinchisiga  o‘z 

ta’sirini  o'tkaza  boshladi.  Turli  xalqlar  madaniyatining  bir-biriga 

yaqinlashuvi,  turli  madaniyatlarning  aralashuvi  sodir  bo'ldi. 

Qadimgi  Hind,  Xitoy,  Yahudiy,  Eron  va  Turon,  Yunon  xalqlari 

madaniyati  qo'shilib-qorilib  ketdi.  Ana  o‘sha  yaqinlashuv,  ana 

o ‘sha  aralashuv  oqibatida,  jahon  sivilizatsiyasi  tarixida  «Mu­

sulmon  madaniyati»2  deb  nomlangan  mutlaqo  yangi  madaniyat 

vujudga  keldi.