|
Oltinchisi
- badihago’y (maddoh) tinglovchining holatiga mos kelmaydigan
baytni o ’qishi, u bayt tinglovchiga yoqmasligi mumkin. U holda tinglovchi boshqa
baytni talab qiladi. Chunki har qanday nutq ham kayfiyatga mos kelavermaydi.
Bunday paytda tilovat tinglash majburiyati va bu majburiyatdan o ’sha onda qutula
olmaslik hissi tinglovchida oyatlam i yoqtirmay qolishdek gunohli holatni keltirib
chiqarishi mumkin. Demak, she’r vaqt, holat va kayfiyatni hisobga olishi tufayli,
ya’ni dunyoviy qamrovining kengligi bilan ham kuchliroq ta’sirga ega.
Yettinchisi
— musiqiy tovushlar insonning tabiatiga mos keladi. Ularga Haqiqat
emas, lazzat manbai sifatida qaralishi lozim. Xuddi shuningdek, she’r ham inson
tabiatiga mos keladi, inson undan lazzatlanadi; ham o ’zi she’r yarata oladi, zero,
yaratilgan narsa (ya’ni she’r) yaratilganga (ya’ni insonga) o ’xshash bo’ladi. Qur’on
esa - Allohning so’zi, Uning sifatlaridan biri. Q ur’on insoniyat yaratishga qodir
bo’lmagan haqiqatdirki, Allohning sifati tarzida u yaratilish jarayonini boshdan
kechirmagan. Demak, insonga yaqinroq ekani, hissiyot bayoni bo’lgani uchun ham
odam lar she’rga ko’proq may I bildiradilar1.
Buyuk m utasavvif - faylasuf yuqoridagi etti bandli chog’ishtirma orqali,
birinchidan, Qur’on oyatlariga she’rga bo’lganidek erkin murojaat qilish mumkin
emasligini, ikkinchidan, M uqaddas kitobni to ’g ’ri kelgan joyda, to’g ’ri kelgan
holatda o ’qimaslikni, uni j o ’nlashtirm aslikni,.ya’ni ilohiy munosabat bilan insoniy
munosabatni qorishtirib yubormaslik lozimligini uqtiradi. Shu o ’rinda u quyidagi
voqeani keltiradi: payg’am barimiz M uhammad alayhissalom ar - Robiya ummi
M a’uz xonadonlariga kirganlarida, kanizaklar qo’shiq kuylayotgan edi; shunda
ulardan biri darhol qo’shiqni to ’xtatadi va u kishiga madhiya ayta boshlaydi.
Payg’ambarimiz esa: «Buni qo’y, avval nimani aytayotgan bo’lsang, o ’shani ayta
1 Газали Абу Намид. Воскрешение наук о вере. Москва. Наука. 1980. Б.117-122.
45
ber», - deydilar. G ’azzoliy mazkur ta ’qiq Q ur’on oyatlarini to ’y - tomoshalarda
o ’qitishga ham taalluqli ekanini ta ’kidlab, mutlaqo jiddiy narsani o ’yin - kulgi
shakiiga solish. «she’r bilan aytishga ruhsat berilgan narsani Q ur’on vositasida aytish
mumkin emas», deydi1.
Shunday qilib, Imom G ’azzoliy qanchalik Q ur’onni yuksakka ko’tarmasin,
uiug’ligini qanchalik ta ’rif qilmasin, uni she’riyat bilan solishtirar ekan, masalaga
bag’oyat rasiona! tarzda yondashadi: ibodatga nisbatan san’atning, qiroatga nisbatan
she’riyatning oddiy insonga yaqinligini inkor etmaydi, balki tasdiqlaydi. Bu o ’rinda,
diqqat qilinsa, m uridlam ing jazavaga tushishi ham da xayolan Ollohga etishgan
holatiari bilan tomoshabin yoki tinglovchining san’at asaridan junbushiga kelishi va
so’ng qalbida ro ’y beradigan forig’lanish (katarsis) holatiari orasida ham o ’xshashlik,
ham katta farq borligini anglab olish qiyin emas.
G ’azzoliy zohiriy va botiniy g o ’zallik xususida fikr yuritar ekan, tug’m a estetik
tuyg’uning mavjudligi haqidagi g ’oyani go ’daklar va hayvonlaming ham estetik
tuyg’uga egaligi bilan isbotlashga intiladi. G o’zallikni idrok etish tuyg’usining
tug’maligi, tabiiyligi va uni estetik tarbiya vositasida anglab etish orqali his qilish
borasida hozir ham bahsli qarashlam ing mavjudligi G ’azzoliy o ’rtaga tashlagan
estetika m uammoiari hanuz dolzarb ekanini tasdiqlaydi.
G ’azzoliyning g o ’zallik to ’g ’risidagi, xususan, go’zallikka nisbatan beg’araz
munosabat haqidagi nazariy fikrlaridan buyuk olm on faylasufi Immanuil Kant ijodiy
foydalanadi. Chunonchi, Kant nafosat tuyg’usini manfaatsiz, beg’araz, faqat
predmetga so f m uhabbat bilan munosabatda bo’lish tufayli yuzaga kelgan tuyg’u, deb
ataydi. G o ’zaliikning nisbiyligi borasida bam Kant G ’azzoliy tutgan yo’ldan boradi.
Hatto ba’zida misollar bir xilligiga yo ’l qo’yadi: ikkala faylasuf ham odam va otni
misol tariqasida keltiradi. G ’azzoliy fikrlarining rivojlangan shakllarini Byork,
Shefstberi, Xatcheson singari faylasuflarda ham uchratamiz.
U muman olganda, Islom dinining san’at bilan hamkorligi masalalari
allomalam ing badiiy adabiyot, musiqa va boshqa san’at turlariga doir risolalarida
hamda tazkiralarida o ’rtaga tashladi. Shunday qilib, Sharqning daho mutafakkirlari -
Abu N asr al-Forobiy, Ibn Sino, Umar Xayyom va Imom G ’azzoliy bir tomondan,
tasavvufni m ohiyatan islomning axloq va nafosat falsafasi sifatida talqin qilsa,
ikkinchi tom ondan, ulam ing estetik g ’oyalari ham da nazariyalari bilan jahon nafosat
falsafasining yartgi pog’onaga k o ’tarilishini boshlab berdi.
Yevropa U yg’onish davrida estetik tafakkur kapitalistik ishlab chiqarish
m unosabatlarining bevosita ta ’siri ostida rivojlana boshladi. Tarixiy taraqqiy ahamiyat
kasb etgan burjua insonparvarlik g’oyalari keng tarqalib borgani sari, labiiy va aniq
fanlar, adabiyot va san’at buyuk muvaffaqiyatlarga erishib borgani sari estetik
qarashlar va g ’oyalar ham shu qadar tez sur’atlar bilan rivojlanib bordi.
Y evropa U yg’onish davri estetikasining muhim xususiyati shuki, uning
mohiyati va mazmuni yuksak insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan va u badiiy
am aliyot bilan chambarchas bog’lanib ketgan edi.
1 G 'azali Abu Xamid. V oskresheniye nauk о vere. M oskva. N auka. 1980. 121 b.
46
Yevropa Uyg’onish davrining buyuk ijodkorlari Leonar - do da-Vinchi, Rafael
Santi, Mikelanjelo, Servantes, Shekspir va boshqalar estetik tafakkur rivojianishiga
salmoqli hissa q o ’shdilar. Ayniqsa, buyuk musavvir, iste’dodli muhandis. atoqli
tabiatshunos olim Leonardo da Vinchi estetik qarashlarida voqeiy dunyoni bilishda
san’atning ahamiyatiga, uning o ’ziga xos xususiyatlarini e ’tibordan qochirmaslikka
da'vat etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
