O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

Oltinchisi
- badihago’y (maddoh) tinglovchining holatiga mos kelmaydigan 
baytni o ’qishi, u bayt tinglovchiga yoqmasligi mumkin. U holda tinglovchi boshqa 
baytni talab qiladi. Chunki har qanday nutq ham kayfiyatga mos kelavermaydi. 
Bunday paytda tilovat tinglash majburiyati va bu majburiyatdan o ’sha onda qutula 
olmaslik hissi tinglovchida oyatlam i yoqtirmay qolishdek gunohli holatni keltirib 
chiqarishi mumkin. Demak, she’r vaqt, holat va kayfiyatni hisobga olishi tufayli, 
ya’ni dunyoviy qamrovining kengligi bilan ham kuchliroq ta’sirga ega.
Yettinchisi
— musiqiy tovushlar insonning tabiatiga mos keladi. Ularga Haqiqat 
emas, lazzat manbai sifatida qaralishi lozim. Xuddi shuningdek, she’r ham inson 
tabiatiga mos keladi, inson undan lazzatlanadi; ham o ’zi she’r yarata oladi, zero, 
yaratilgan narsa (ya’ni she’r) yaratilganga (ya’ni insonga) o ’xshash bo’ladi. Qur’on 
esa - Allohning so’zi, Uning sifatlaridan biri. Q ur’on insoniyat yaratishga qodir 
bo’lmagan haqiqatdirki, Allohning sifati tarzida u yaratilish jarayonini boshdan 
kechirmagan. Demak, insonga yaqinroq ekani, hissiyot bayoni bo’lgani uchun ham 
odam lar she’rga ko’proq may I bildiradilar1.
Buyuk m utasavvif - faylasuf yuqoridagi etti bandli chog’ishtirma orqali, 
birinchidan, Qur’on oyatlariga she’rga bo’lganidek erkin murojaat qilish mumkin 
emasligini, ikkinchidan, M uqaddas kitobni to ’g ’ri kelgan joyda, to’g ’ri kelgan 
holatda o ’qimaslikni, uni j o ’nlashtirm aslikni,.ya’ni ilohiy munosabat bilan insoniy 
munosabatni qorishtirib yubormaslik lozimligini uqtiradi. Shu o ’rinda u quyidagi 
voqeani keltiradi: payg’am barimiz M uhammad alayhissalom ar - Robiya ummi 
M a’uz xonadonlariga kirganlarida, kanizaklar qo’shiq kuylayotgan edi; shunda 
ulardan biri darhol qo’shiqni to ’xtatadi va u kishiga madhiya ayta boshlaydi. 
Payg’ambarimiz esa: «Buni qo’y, avval nimani aytayotgan bo’lsang, o ’shani ayta
1 Газали Абу Намид. Воскрешение наук о вере. Москва. Наука. 1980. Б.117-122.
45

---

ber», - deydilar. G ’azzoliy mazkur ta ’qiq Q ur’on oyatlarini to ’y - tomoshalarda 
o ’qitishga ham taalluqli ekanini ta ’kidlab, mutlaqo jiddiy narsani o ’yin - kulgi 
shakiiga solish. «she’r bilan aytishga ruhsat berilgan narsani Q ur’on vositasida aytish 
mumkin emas», deydi1.
Shunday qilib, Imom G ’azzoliy qanchalik Q ur’onni yuksakka ko’tarmasin, 
uiug’ligini qanchalik ta ’rif qilmasin, uni she’riyat bilan solishtirar ekan, masalaga 
bag’oyat rasiona! tarzda yondashadi: ibodatga nisbatan san’atning, qiroatga nisbatan 
she’riyatning oddiy insonga yaqinligini inkor etmaydi, balki tasdiqlaydi. Bu o ’rinda, 
diqqat qilinsa, m uridlam ing jazavaga tushishi ham da xayolan Ollohga etishgan 
holatiari bilan tomoshabin yoki tinglovchining san’at asaridan junbushiga kelishi va 
so’ng qalbida ro ’y beradigan forig’lanish (katarsis) holatiari orasida ham o ’xshashlik, 
ham katta farq borligini anglab olish qiyin emas.
G ’azzoliy zohiriy va botiniy g o ’zallik xususida fikr yuritar ekan, tug’m a estetik 
tuyg’uning mavjudligi haqidagi g ’oyani go ’daklar va hayvonlaming ham estetik 
tuyg’uga egaligi bilan isbotlashga intiladi. G o’zallikni idrok etish tuyg’usining 
tug’maligi, tabiiyligi va uni estetik tarbiya vositasida anglab etish orqali his qilish 
borasida hozir ham bahsli qarashlam ing mavjudligi G ’azzoliy o ’rtaga tashlagan 
estetika m uammoiari hanuz dolzarb ekanini tasdiqlaydi.
G ’azzoliyning g o ’zallik to ’g ’risidagi, xususan, go’zallikka nisbatan beg’araz 
munosabat haqidagi nazariy fikrlaridan buyuk olm on faylasufi Immanuil Kant ijodiy 
foydalanadi. Chunonchi, Kant nafosat tuyg’usini manfaatsiz, beg’araz, faqat 
predmetga so f m uhabbat bilan munosabatda bo’lish tufayli yuzaga kelgan tuyg’u, deb 
ataydi. G o ’zaliikning nisbiyligi borasida bam Kant G ’azzoliy tutgan yo’ldan boradi. 
Hatto ba’zida misollar bir xilligiga yo ’l qo’yadi: ikkala faylasuf ham odam va otni 
misol tariqasida keltiradi. G ’azzoliy fikrlarining rivojlangan shakllarini Byork, 
Shefstberi, Xatcheson singari faylasuflarda ham uchratamiz.
U muman olganda, Islom dinining san’at bilan hamkorligi masalalari 
allomalam ing badiiy adabiyot, musiqa va boshqa san’at turlariga doir risolalarida 
hamda tazkiralarida o ’rtaga tashladi. Shunday qilib, Sharqning daho mutafakkirlari -
Abu N asr al-Forobiy, Ibn Sino, Umar Xayyom va Imom G ’azzoliy bir tomondan, 
tasavvufni m ohiyatan islomning axloq va nafosat falsafasi sifatida talqin qilsa, 
ikkinchi tom ondan, ulam ing estetik g ’oyalari ham da nazariyalari bilan jahon nafosat 
falsafasining yartgi pog’onaga k o ’tarilishini boshlab berdi.
Yevropa U yg’onish davrida estetik tafakkur kapitalistik ishlab chiqarish 
m unosabatlarining bevosita ta ’siri ostida rivojlana boshladi. Tarixiy taraqqiy ahamiyat 
kasb etgan burjua insonparvarlik g’oyalari keng tarqalib borgani sari, labiiy va aniq 
fanlar, adabiyot va san’at buyuk muvaffaqiyatlarga erishib borgani sari estetik 
qarashlar va g ’oyalar ham shu qadar tez sur’atlar bilan rivojlanib bordi.
Y evropa U yg’onish davri estetikasining muhim xususiyati shuki, uning 
mohiyati va mazmuni yuksak insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan va u badiiy 
am aliyot bilan chambarchas bog’lanib ketgan edi.
1 G 'azali Abu Xamid. V oskresheniye nauk о vere. M oskva. N auka. 1980. 121 b.
46

---

Yevropa Uyg’onish davrining buyuk ijodkorlari Leonar - do da-Vinchi, Rafael 
Santi, Mikelanjelo, Servantes, Shekspir va boshqalar estetik tafakkur rivojianishiga 
salmoqli hissa q o ’shdilar. Ayniqsa, buyuk musavvir, iste’dodli muhandis. atoqli 
tabiatshunos olim Leonardo da Vinchi estetik qarashlarida voqeiy dunyoni bilishda 
san’atning ahamiyatiga, uning o ’ziga xos xususiyatlarini e ’tibordan qochirmaslikka 
da'vat etdi.