O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

Imom G ‘azzoliydir
(1058 - 1111). 
M utasavvuf - faylasufning «Ixyo ulum ad din» («Din haqidagi ilmlaming 
jonlantirishi») asarida estetik fikrlarga keng o ’rin beriigan.
G ’azzoliyning nafosat falsafasida o ’simlik, hayvon hamda insonning tashqi 
m uhitga munosabati, ulardagi nafis did, estetik hissiyotning bor y o ’qligi 
m uammolari, shaxsning go’zallikka munosabati, uning komil insonga aylanishi, 
nisbiy va mutlaq go’zaliik, ibodat bilan san’atning farqi singari m asalalarga to ’xtalib 
o ’tiladi.
G ’azzoiiy 
ibodat
bilan 
s a n ’atning
farqi xususida o ’ziga xos fikrlar bayon 
qiladi. Zikr bilan raqsni chalkashtirm aslikka, jazavaaagi muridning harakatlarida 
o ’yin alomatlariga y o ’l qo’ym aslikka chaqiradi. Shunday alomatlardan biri tepinish 
ekanini ta ’kidlab, bunday harakatlam ing k o ’p hollarda ko’ngil ochish va o ’yin bilan 
b og’liqiigini aytadi. Xullas, zikr paytida o ’yin unsurlarining namoyon bo’lishini 
ibodatni buzadigan holat sifatida qoralaydi. G ’azzoiiy musiqa va q o ’shiq borasida 
ham shunga o ’xshash fikrlami bildiradi. M usiqani, o ’yin-kulgini tilovatga 
aralashtirm aslikni, qiroatni qo’shiq bilan chalkashtirmaslikni qat’iy ta’kidiaydi. Bu 
borada, ayniqsa, uning Q ur’on bilan she’riyatni, oyatlar bilan baytlami taqqoslashi 
diqqatga sazovordir.
She’m ing (qo’shiqning) Q ur’onga nisbatan dunyoviy insonni ko’proq 
junbushga keltirishga qodir ekanini va buning sabablarini G ’azzoiiy yetti nuqtai nazar 
asosida isbotiashga harakat qiladi.
Birinchisi -
ham ma oyatlar ham tinglovchining holatiga doimo to ’g’ri 
kelavermaydi. Chunonchi, g ’am-anduhga botgan yoki pushaymonlik olovida 
qovrilayotgan kishiga meros, bolalam ing ulushlari, mahr, taloq haqidagi qoidalar 
ta ’sir qilmaydi. Zero, yurakni unga mos narsagina harakatga keltiradi, shoirlar esa 
baytlarini o ’z qalbiarining holatidan kelib chiqib yaratadilar. Demak, har bir she’r 
m uayyan ruhiy holatning intihosi sifatida o ’shanday ruhiy holatni dildan 
kechirayotgan kishi uchun ta ’sirchanroqdir.
Ikkinchisi -
agar she’riy bayt boshqa bayt bilan almashtirilsa, hatto mazrnun bir 
xilligiga qaramay, u tinglovchi yuragiga yangi iz solmay q o ’ymaydi. Chunki, 
mazrnun bir xil bo’Isa ham, keyingi bayt avvalgisidan qofiya va vazni bilan 
farqlanadi, tinglovchining qalbini harakatga keltiradi. Lekin Q ur’onni qori har gal har
‘ U m ar Hayyom. Ruboiylar, -Т.: “Sharq”, 2000. 9-b.

---

xil qilib o ’qiy olmaydi. Q ur’onga qo’shimchalar kiritish mumkin emas. Demak, har 
bir yetuk she’r original badiiy asar sifatida ma’lum holatlarda ko’proq ta ’sirchanlikka 
ega.
Uchinchisi -
oddiy nutq biian she’m ing qalbga ta'siri solishtirilsa, xijolari 
tartibga solingan she’riy nutqning kuchli ekanini sezish mumkin. She’m ing rang - 
barang ohangi qalbni junbushga keltiradi. Demak, har bir she’r o’ziga xos dolzarb 
ohangi bilan ta’sirchanroqdir.
T o ’rlinchisi -
she’riy nutqning qalbga ta’siri qisqa bo’g ’inlami (yopiq 
xijolam i) cho’zib, uzun bo’g ’inlami (ochiq xijolami) kesib talaffuz etish bilan 
bog'liq. So’zlar ruknlarga bo’ysundirilib talaffuz etiladi. Tilovat o ’qilganda esa 
bunday qilish mumkin emas. Demak, she’m ing vaznga ega bo’lishi unga kengroq 
imkoniyat beradi.
Beshinchisi -
vaznga tushirilgan she’riy nutqqa bir m e’yordagi zarbli 
tovushlar, chunonchi, doira singari musiqa asboblari jo ’r bo’lishi mumkin. Unday 
holda she’ming ta ’sir kuchi oshadi. Oyatlami esa bunaqangi j o ’rlikdan asramoq 
lozim, zero, u o ’ta jiddiy Haqiqatdir. Uni ko’chalarda, bazmlarda, to ’yxonalarda 
o ’qish mumkin emas. Demak, she’riy nutq musiqiy asboblar j o ’rligiga yo ’l berishi, 
joy tanlamasligi bilan ham muayyan im tiyozga ega.