D idaktik kategoriyalar
Didaktikaning ayrim muhim tushunchalari didaktikaning katego-
riyalari deb ataladi.
M a ’l u m o t - t a ’lim va tarbiya jarayonida o ‘zlashtirilgan va tizim-
lashtirilgan ilmiy bilimlar, bilim olish k o ‘nikma va malakalari
ham da ular asosida tarkib topgan duriyoqarashlar, axloqiy fazi-
latlar, shuningdek, shaxsning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish
у ig‘ indisidir.
T a ’l i m - m a ’lum
maqsadga
qaratilgan
o ‘quvchilarni
bilim,
k o ‘nikma va malakalar bilan qurollantiradigan,
0‘qituvchi va o ‘quv-
chining birgalikdagi faolliklariga asoslangan jarayondir. 0 ‘qitish
o ‘qituvchining faoliyatini, o ‘qish esa
0‘quvchining bilim olish
faoliyati jarayonini bildiradi.
B ilim la r-in so n iy a tn in g asrlar davomida ijtimoiy-tarixiy amaliyot
jarayonida t o ‘plagan umumlashgan tajribasidir.
T a ’lim jarayonida biror fan sohasida insoniyat tomonidan o ‘rga-
nilgan va egallangan bilimlarni barchasini o ‘rgatishning imkoniyati
y o ‘q. Shuning uchun o ‘quv jarayonida fanlarning poydevori, asoslari
eng asosiy, muhim narsalar o ‘rganiladi.
K o ‘nikmalar olingan bilimlarga asoslanib q o ‘yilgan vazifalar va
shartlarga binoan bajariladigan harakatlarning yig' indisidir. K o ‘nikma
hosil qilish uchun aqliy va jism oniy mehnat qilish usullarini bilib
olish, hosil qilingan bilimlarni amalda qoMlay bilish kerak boMadi.
M a la k a -o n g li xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy
qismi. Malaka qanchalik puxta b o ‘lsa, odam ishni shunchalik tez va
t o ‘g ‘ri bajaradi.
Insoniyat tom onidan asrlar d avom ida t o ‘plangan m a ’lumot
va bilimlar har bir yangi avlod tom onidan o ‘zlashtirilib, boyitilib
borilishi va jam iy a t taraqqiyotiga xizm at qilishi lozim. T o ‘plangan
m a ’lumot va bilimlarni o ‘zlashtirish o ‘ta m urakkab jara y o n boMib,
u faqat ilmiy jihatdan asoslangan holda m axsus tashkil etilishi
lozim. Lekin, har bir jarayo n ijtimoiy hodisa sifatida namoyon
boMadi. Shuning uchun, o ‘z qonun-qoidalariga, xususiyatlariga
ega. T a ’lim jarayonini qonun-qoidalarini o ‘rganish, tahlil etish va
yangi bilimlar y o ‘nalishlarini izlab topish, ularni o ‘zlashtirishning
samarali metodlarini ishlab chiqish masalalari bilan p edagogikaning
didaktika boMimi sh u g ‘ullanadi. T a ’lim jarayonini, insonning
bilish qobiliyati va tafakkuri hodisalarini falsafa, psixologiya,
fiziologiya fanlari ham o ‘rganadi. A m m o, didaktika bu masalalarga
m axsus fan sifatida yondashadi va izlanish ishlarini olib boradi.
Didaktika t a ’lim, uni tashkil etish, bilimlarning o ‘zlashtirilishi,
t a ’lim m azm unini aniqlash, t a ’lim usullari, qoidalari kabi barcha
masalalar bilan s h u g ‘ullanadi.
Didaktika fan sifatida o ‘z tadqiqot predmeti va metodlari hamda
aniq maqsadlariga ega. Didaktika k o ‘p asrli tarixiga ega.
Didaktika yosh avlodni «nimaga o ‘qitish», «nimani o ‘qitish»
va «qanday o ‘qitish» kabi savollarga jav o b beradi. Didaktika, o ‘z
navbatida ayrim o ‘quv fanlariga oid o ‘qitish va o ‘qish metodi va
uslublari bilan uzviy bogMiqdir. U o ‘qitishning barcha fanlarga oid
um um iy qonuniyatlarini aniqlab borishi bilan birga, har bir o ‘quv
fanini o ‘qitish metodlari uchun asos b o ‘lib xizmat qiladi.
Ilmiy didaktikaning asoschisi chex pedagogi Yan A m os
Kom enskiy hisoblanadi. Uning «Buyuk didaktika» (1632-yil) asari
o ‘qitishni rivojlantirishga g ‘oyat katta ta’sir k o ‘rsatdi. Sharqda
pedagogik fikrlar rivojiga mutafakkirlar: Im om al-Buxoriy, Abu Iso at-
Termiziy, M uham m ad M uso Xorazmiy, Ahm ad Farg‘oniy, Ibn Sino,
A bu N a sr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, M ahm ud K osh g‘ariy, Y u s u f
X os Hojib, Kaykovus, U m ar X ayyom , A hm ad Yugnakiy, Alisher
N avoiy va boshqalar katta hissa q o ‘shdilar. 0 ‘zbekistonda didaktika
fanining rivojlanishi Ismoil G ‘asparali, M ahm u d x o ‘j a Behbudiy,
M u n a w a r-q o ri A bdurashidxon o ‘g ‘li, M uham m adsharif S o ‘fizoda,
A bdulla Avloniy, Ham za H akim zoda Niyoziy, M uhamm adrasul
Rasuliy, Is’hoqxon Ibrat, Sadriddin Ayniy, A b d u ra u f Fitrat, Oqilxon
Sharofiddinov, Siddiq Rajabov kabi pedagog va olimlarning nomlari
bilan b o g‘liq. Um um iy d id a k tik a - b a rc h a o ‘quv fanlari, m a ’lumot
darajalari asosida t a ’limning maqsadi, mazmuni, qonuniyatlari,
qoidalari, metodlari, tashkiliy shakllari natijalarini o ‘rganuvchi
fandir.
Xususiy didaktika um um iy didaktika b o ‘yicha o ‘rganilgan
bilimlarni, masalan, t a ’lim qoidalari, m a ’lumot m azm uni b o ‘yicha
hosil qilingan ta s a w u r la m i inkor etmaydi. Aksincha, xususiy
didaktika b o ‘yicha o ‘rganiladigan bilimlar um umiy didaktikada hosil
qilingan tushunchalarni t o ‘ldiradi, ularni yanada oydinlashtirishga
k o ‘maklashadi. Binobarin, um umiy va xususiy didaktika o ‘zaro
uzviy b o g ‘liq b o ‘lgan pedagogik fanlardir.
Didaktika t a ’lim bilan b o g ‘liq barcha m uam m olar bilan
shug‘ullanar ekan, shu bilan birga ta ’lim dialektikasiga ham o ‘z
e ’tiborini qaratadi.
T a ’lim dialektikasi deganda t a ’limning obyektiv holatda rivoj-
lanishi tushuniladi. T a ’lim shunday bir jarayonki, u doimiy holatda
o ‘zgarib boradi. Jamiyat taraqqiy etib borgan sari t a ’lim ham jam iyat
maqsadlarini k o ‘zlagan holda o ‘zgarib boradi. Fan va texnika
olamida insoniyat tomonidan erishilayotgan yutuqlar ham ta ’limning
yangilanib borishiga katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Masalan, mamlakatimiz
ta ’lim tizimi hozirgi kunda katta o ‘zgarishlami boshidan kechir-
moqda. Uning oldidagi maqsadlar o ‘zgarib bormoqda, qolaversa,
ta ’limga oxirgi yillarda yangi pedagogik texnologiyalami joriy eti-
lishi ham fikrimizga dalil sifatida xizmat qila oladi. T a ’limning
rivojlanishi qonun-qoidalarini o ‘rganish t o ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri didakti
kaning vazifasini tashkil etadi.
T a ’lim sohasida ro ‘y berayotgan o ‘zgarishlar o ‘z navbatida
uning barcha ichki b o ‘g ‘inlariga ham ta ’sir etmay q o ‘ymaydi; y a ’ni
ta ’lim metodlari, tashkil etish shakllari, vositalari va b o ‘g ‘inlarining
o ‘zaro aloqalari m a ’lum miqdorda o ‘zgaradi. Natijada ta ’lim
mazmunini o ‘quvchi tomonidan o ‘zlashtirilish darajasi, bilimlarning
shakllanish doirasi, natijalar samarasi ham yangi k o ‘rinishga ega
boMadi. Bilimlarni egallash bosqichlari har bir shaxsning psixologik
xususiyatlariga tayanadi, y a ’ni shaxsning m a ’lumotlarini sezish,
idrok etish, anglash, umumlashtirish, xulosa chiqarish va amalda
qoMlash kabi xususiyatlari har xil boMadi.
0 ‘qituvchi quyidagi vazifalarni bajarishi lozim boMadi:
1. 0 ‘quvchilar bilish qobiliyatiga asoslanib, o ‘qish uchun
q o ‘z g ‘atuvchi sabablar (motivlar) yaratish.
2. Berilayotgan m a ’lumotlarni idrok etish uchun sharoit yara
tish.
55
3. T a ’lim jarayonida bolalar ongida mavjud b o ‘lgan bilimlarga va
shakllangan tajribalariga suyanib, m a ’lumotlarni anglash, taqqoslab,
tahlil etish va xulosalar chiqarishga undash.
4. 0 ‘quvchilarning olgan bilimlarini, amaliyotda q o ‘llash
orqali ularda k o ‘nikma va malakalarni hosil etish ham da ularni
m ustahkamlash va takomillashtirish.
5. Bilimlar, k o ‘nikma va malakalarni doimiy amaliyotda q o ‘lla-
nishini t a ’minlash.
6. T a ’lim natijalarini tahlil qilish va o ‘quvchilarning keyingi
istiqbolini tashxis etish va rejalashtirish.
56
Do'stlaringiz bilan baham: |