O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

. T abiiy k o 'r sa tm a lilik
o 'q u v c h ila rn i m avjud ob yektlar: o 's im lik la r, hayvonlar, 
m in erallar v a h okazolar bilan tanishtirishni taqozo etadi. T abiiy k o 'rsatm alilik n i 
sin fd a ham , ek sk u rsiy alar p aytida ham nam oyish etish m um kin.
45

---

2. 
H ajm li ko'rsatm alilik
m avjud olam ning hajm li aks etishidir. Bu esa 
fotosurat, 
rasm , videofilm lardan iboratdir.
3. 
O vozli ko'rsatm alilik
tovush obrazlarini ifodalash uchun ovozli 
vositalardan 
foydalanish.
4. 
R am ziy va grafik ko 'rsatm alilik
xaritalar, rejalar, sxem alar, chizm a va 
d iagram m alar. U lar m avjud voqelikni shartli um um lashgan ram ziy k o 'rin ish d a aks 
e ttirish sababli fikrlashni rivojlantiradi.
M aktabda birinchi sinfdan to ‘qqizinchi sinfgacha k o ‘rsatm alilikning ana shu 
b archa 
turlaridan 
foydalaniladi, 
lekin, 
tabiiyki, 
b o sh la n g 'ic h
sin flard a 
o 'q u v ch ilarn in g yoshini hisobga olib, ularga bevosita kuzatishlarni topshirish, 
y uqori 
s in f 
o ’quvchilari 
fikrlashining 
riv o jlan ish id a 
ram ziy 
va 
grafik 
k o 'rg a z m a la rn i k o 'p ro q q o 'lla sh kerak.
K o 'rsatm alilik , ayniqsa, o 'q u v c h ila r o 'rg a n ila d ig a n u yoki bu n arsalar 
to 'g 'r is id a m uayyan tasav v u rg a eg a b o 'lm a g a n p ay td a ju d a zarurdir. A m m o shuni 
ham
unutm aslik 
lozim ki, 
k o 'rsa tm a li 
q o 'lla n m a la rn i 
nam oyish 
etish g a 
tay y o rlan m aslik yoki ularni n o to 'g 'r i tanlash faqat zarar keltiradi.
T u sh u n a rlilik prin sip i
O 'q u v c h ila r m aterialni ongli rav ish d a o ’zlash tirish i uchun doim o u larning 
b ilim lari va aqliy q o biliyatlarini h iso b g a o lib ish tu tish , y a ’ni u larg a m os 
m ateriallarn i berish kerak. O 'q u v c h ila rn in g h ar xil sin flard a aqliy q o b iliy atlari ham
tu rlich a b o 'la d i. O 'z - o 'z id a n ayonki, o 'q itu v c h i birinchi sin fg a kirsa-yu, b iro r 
asarning badiiy x u su siy atlari to 'g 'r is id a g ap ira boshlasa, b o la la r hech narsani 
tu sh u n m ay d i, albatta.
“T a ’lim tu sh u n arli b o 'lis h i uchun, - deb u qtirgan edi A b u R ayhon B eruniy, 
o 'q itu v c h i, alb atta, y a q in d a n u zo q ro q q a, m a ’Ium dan n o m a ’lum ga qarab borishi 
lozim : ta ’lim d o im iy rav ish d a b ilim larn in g to 'p la n ish ig a , a n iq lash u v ig a v a iloji 
b o rich a ta k o m illa sh u v ig a yetak lash i, shu o rq ali haqiqatni izlo v ch ilar va b ilim larn i 
sev ad ig an larn in g h a m m a sig a y o rd am berishi k e ra k ” .
T u sh u n a rlilik p rin sip i - o 'q u v m aterialini b o lalarn in g y o sh x u su siy atlarig a,
46

---

m u ay y an bilim larni o 'zlash tirish im koniyatlariga m uvofiq y o 's in d a bayon qilishdir.
M ak tab d a k o 'p in c h a duch kelinadigan ikki xil n o to 'g 'ri tushuncha bor. 
U larn in g birinchisi shuki, ayrim o 'q itu v c h ila r o 'q u v c h ila rn i m utlaqo qiynam aslik 
u ch u n u larg a ju d a oddiy, tushunarli, o 'z la rig a aynan m os m ateriallarni berish kerak, 
deb biladilar. O brazli qilib aytganda, m ateriallarni m anniy b o 'tq a sid e k , hatto 
ch ay n am asd an yutadigan qilib, bir qultum suv bilan berish lozim , deb hisoblaydilar. 
B unday o ‘q ituvchilardan taMim oladigan o 'q u v c h ila r o 'q is h g a oddiy va oson, hech 
q anday kuch talab qilm aydigan ish deb qaray boshlaydilar. ham m a narsani 
o 'q itu v c h i tushuntirishiga, bir necha m arta tu shuntirishiga odatlanadilar. N atijada 
fik r y u ritish n i, o ‘y lab k o 'rish n i o 'rg an m ay d ilar. qiy in ch ilik k a duch kelsalar. uni 
b a rta ra f qilish g a urinm aydilar. M azkur n o to 'g 'ri fikrlarning ikkinchisi, o 'q itu v c h i 
o 'q u v predm etini yuksak saviyada. hatto. Fanlar akadem iyasi d arajasid a o 'q itish
kerak, deb hisoblaydi va bolalarga dabdabali, jim jim a d o r ifodalarni aytadi, bolalar 
esa u larn in g m a ’nosini anglam agan holda yodlayveradilar. M ana shu n o to ‘g ‘ri 
fik rlarn in g ikkalasi ham zararlidir. X o 'sh , tush u n arlilik p rinsipining o 'z i nim a?. Bu 
p rin sip g a m uvofiq, o 'q u v m aterialini bolalarga shunday q iy in lik d arajasida berish 
kerakki, u lar ana shu m aterialni o 'z la s h tirish uchun faol fikrlashlari, o 'z la rin in g
b a rc h a aqliy v a jism o n iy qobiliyatlarini ishga solishlari lozim.
B o sh la n g 'ic h ta ’lim ning nazariy saviyasini oshirish, b o sh la n g 'ic h sinflardagi 
o 'q u v c h ila r o 'z la s h tirish i lozim b o 'lg a n ax b o ro tlar hajm ini oshirish m aktab 
yo sh id ag i 
bolalarga 
beriladigan 
ta ’lim ning 
tushunarliligi 
m uam m osini 
k e sk in lash tird i. M ana shu m uam m oni bir xil y o 'sin d a hal qilish b olalarning bilish 
im k o n iy atlarin i ortiq ch a yoki y etarlich a bah o lam aslik kabi xavflidir. B olalar 
p six o lo g iy asi va y o sh psixologiyasi sohalaridagi so 'n g g i tad q iq o tlard an m a ’lum 
b o 'lish ic h a , ta ’lim ning m azm uni va m etodlarini o 'z la s h tirish bilan bolalardagi 
ayrim p sixik jara y o n la r va funksiyalarni riv o jlan tirish d a ajoyib siljish larg a erishish 
m um kin; b uning natijasida psixik ja ra y o n la rn in g doim o kattaroq y oshli bolalarga 
x o s deb h isoblangan xususiyatlari kichik bolalarda ham tarkib topishi (m asalan, 
k ich ik m aktab yoshidagi o 'q u v c h ila rd a fikrlashning nazariy shakllari vu ju d g a 
k elish i) m um kin. L ekin b unda har qalay b olalarning yosh xususiyatlarini hisobga
47

---

o lish zarur. Y uqorida k o 'rsa tilg a n d a lilla r g o 'y o k i y o sh k am olotida uraum an 
q an d a y d ir ch eg aralar b orligiga v a unda q an d ay d ir b o sq ich lar m av ju d lig ig a shubha 
tu g 'd ira d i. 
Lekin 
bu 
dalil 
bizga 
yosh 
tu sh u n ch asin i 
y an ad a 
kam roq 
o 'z g a rtira d ig a n d e k tuyuladi, chunki ayrim x u su siy atlarn in g shunchaki y ig 'in d isi 
e k an lig i bilan em as, balki b o la shaxsining y ax lit tu zilish id ag i o 'z ig a x o slik bilan 
x arak terlan ad i. B osh q ach a avtganda, bola y o sh in in g p six ik tavsifi u n in g o 'z ig a xos 
ay rim p six o lo g ik x u su siy atlari b ilan em as, balki har b ir yosh b o sq ich id a uning 
shaxsi har xil tu zilish i eh tiy o jlari sohasi, o n g ining tuzilishi va v oqelikka 
m u n o sab atin in g o 'z g a ris h i bilan belg ilan ad i. B o sh la n g 'ic h ta ’lim ning tush u n arlilig i 
m u am m o si faqat tegishli saviyadagi d astur va d arslik lar y aratish bilan hal 
q ilin m ay d i, 
uning 
hal 
qilin ish i 
butun 
o 'q u v
ja ra y o n in in g
q o 'y ilishini 
tak o m illash tirish va o 'q u v m ateriallarini tanlash ishlari bilan b o g 'liq d ir. O 'q u v
m aterialin in g tush u n arlilig i belgilari sifatid a quyid ag ilarn i tav siy a qilish m um kin:
— m aterial tan lash n in g y o 'n a lish i, avvalo tarb iy alo v ch i ta ’lim v azifalarid an
k elib chiqadi: fanning asosiy m azm u n id an tab iat v a ja m iv a tn in g eng um um iy 
q o n u n lari haqidagi ta ’lim otning to 'g 'r ilig in i k o 'rsa ta d ig a n q o id a va dalillar 
tan lan ad i, tafakkur, v atan p a rv arlik hissi, fuqarolik burchi v a g 'o y a v iy e ’tiqodlilikni 
ta rb iy a la sh d a y o rd am beradi;
-
o 'q u v m aterialin in g k o 'rim lilig i, uning m iq d o ri o 'q itis h uchun tanlangan 
ilm iy b ilim lar m ajm u asin i tiz im la sh tirish g a v a y a x lit q am rash g a to 's q in lik
q ilm ay d ig an b o 'lis h i b ilan x arak terlan ad i;
-
o 'q u v m aterialin in g soddaligi ilm iy n azariy an in g eng ah am iy atlilig i, 
m uhim k o m p o n en tlarn i v a ilm iy bilim larni ifo d alash n in g p six o lo g ik jih a td a n
a so slan g an sh ak llarin i ajratish (ta ’rifla m in g so d d alash tirilish i, tu sh u n ch alarn in g
ta sa v v u rla r bilan alm ash tirilish i, m u rak k ab a so slash lam in g tu sh irib q o ld irilish i va 
h o k azo la r) bilan x arak terlan ad i;
— o 'q u v m aterialin in g n o rm alash tirilish i u n d a um um iy m ajburiy norm alarni 
h am d a y a q q o l ifo d alan g an , eslab q olish v a q o 'lla s h u ch u n qulay qoidalarni ajratish 
b ilan x arak terlan ad i;
48

---

-
o ‘quv m aterialining taqsim langanligi aslid a uni o 'q u v jaray o n in in g
v azifalarig a va o 'q u v c h ila rn in g yosh im koniyatlariga m uvofiq y o 'sin d a ta 'lim
y o 'lla ri b o 'y ic h a jo y lash tirish d ir. T a ’lim ning tushunarliligi belgilarining m ana shu 
tizim ini y a g o n a v a q a t’iy deb hisoblab b o 'lm a y d i. L ekin bu b elgilarning k o 'p i 
m aktab am aliy o tid a tarkib topgan ishlarning haqiqiy ahvolini aniq va ishonarli aks 
ettiradi.
B o sh la n g 'ic h ta ’lim ning nazariy saviyasini y u k saltirish m unosabati bilan 
olim lar, m eto d istlar v a o 'q itu v ch ilarn in g kam ol toptiruvchi ta ’lim prinsipini am alga 
oshirish m asalalarig a d iqqat e ’tibori kuchaydi.
K ey in g i pay td a o 'rg an ilad ig an m aterialn in g m azm uni, hajm i. m urakkabligi 
bilan o 'q u v c h ila rn in g aqliy kam ol topishi s u r’atining o 'z a ro b o g 'liq lig i yoritilgan 
m axsus p six o lo g ik -p e d a g o g ik tadqiqotlarning (L.V . Z ankov. D.B. Elkonin, V.V. 
D avidov) m a ’lum otlari ta ’sirida ta'lim n i o 'q u v c h ila rd a g i aqliy qobiliyat va bilish 
im k o n iy atlarin in g rivojlanishida erishgan darajaga aynan m uvofiq holda em as. balki 
shu d arajad an o ld in ro q y o 'sin d a , y a ’ni ularning kelgusidagi rivojlanishini m o ’ljallab 
y o 'lg a q o 'y is h tavsiya etildi.
T a ’lim k am ol toptiradigan b o 'lish i uchun "eng yaqin kam olot z o n asid ag i” 
bilish im k o n iy atlarig a m o 'ljallan ish i kerak. K am ol toptiruvchi ta ’lim m asalasini 
am aliy hal q ilishdagi k o 'p xatolar kichik m aktab yoshidagi o 'q u v c h ila rn in g
m avhum fikrlash qobiliyatlarini yetarli darajada baholam aslikdan kelib chiqadi. 
Shuning n atijasid a ayrim m ak tab lard a m alakalarni shakllantirish hozirg a qadar 
“ m ana bun d ay q il” degan prinsipda, y a ’ni o 'z la s h tirg a n um um iy qonuniyatlarni va 
u m u m lash m alarn i ongli ravishda q o 'lla sh asosida em as, o 'q itu v c h i bergan 
n am u n alarg a bevosita ergashish asosida am alga o shirilm oqda. A na shu sababli b a ’zi 
o 'q u v c h ila r yangi m aterialni o 'rg a n ish d a , ta ’lim iy va am aliy topshiriqlarni 
bajarish d a ilgari o 'z la sh tirg a n bilim va m alakalardan foydalana olm aydilar.
U m ar X ayyom ta ’lim olishda o 'q u v c h ila rn in g m ustaqil faoliyat k o 'rsa tish in i 
yuqori bah o lag an v a u larning har xil m ushohada yuritishlari, turli narsalarni 
isbotlashlari zarurligini t a ’kidlagan edi.
Shuningdek, u o 'q u v c h ila rn in g fikrlash faoliyatlarini ularga “o 'y la b k o 'r ” ,
49

---

“ozg in a o 'y lasan g , tush u n asan ” v a h o k azo lar d eya m u ro jaat qilish orqali quvvatlab 
v a y o 'n a ltirib borish m aqsadga m uvofiqligini uqtirgan.
K o 'p in c h a o 'q u v ch ilarn in g kam ol topishi haq id a ularning turli narsalardan 
xabardorligiga qarab, har xil m anbalardan olib, asosan film lar va televideniye 
d asturlarini k o 'rib , radioni v a kattalarn in g hikoyalarini eshitib to 'p la g a n q isqa 
m a ’Ium otlari va faktlarning k o 'p lig ig a qarab xulosa chiqariladi.
B a ’zan kichik m aktab y o sh id ag i o 'q u v c h ila r n utqida ilm iy iboralar k o ‘p 
uchrashiga qarab, ularni yuqori d arajad a kam ol topgan deb hisoblanadi. Lekin aslida 
m urakkab ilm iy iboralarni u stalik bilan ishlatadigan o 'q u v c h ila r m a 4 u m sabablarga 
k o 'ra ularning m a’nosini tu sh u n m ay d ilar v a gram m atik taxlilda, y o z ish d a x ato larg a 
y o 'l q o 'y a d ila r. K am ol topishni y u q o rid ag ich a n o to 'g 'ri tushunish am alda 
o 'q u v c h ila rn in g bilim larni o 'z la s h tiris h g a yuzaki qarashlarini vu ju d g a keltiradi.
A qliy kam olot o 'z a ro b o g 'liq ham d a bir-birini taqozo etadigan bilim lar, 
k o 'n ik m a va m alakalar tizim ini o 'z la sh tirish n i talab qiladi. B u n d a esa, o 'z
nav b atid a faktlarni bilish, u la rn in g m a ’nosi va aham iyatini tu sh u n ish , ilgaridan 
tanish bilim larg a tayanib tu sh u n tira olish zarurati tu g 'ila d i. O 'q u v c h ila r yaxshi 
kam ol top g an lig in in g m uhim k o 'rs a tk ic h i ularning o 'q u v ishlaridagi faolligi va 
m ustaqilligidir. M utlaqo ayonki, kichik m aktab y o shidagi o 'q u v c h ila r eng m uhim
m antiqiy o p eratsiy a larn i o 'z la s h tirm a y turib m azk u r o 'q u v ishlarini bajara 
o lm ay d ilar. S hu ta riq a k ich ik m ak tab y o sh id ag i o 'q u v c h ila rn in g aqliy kam ol 
topishini o 'q u v ja ra y o n in in g teg ish li m azm uni v a to 'g 'r i y o 'lg a q o 'y ilish i 
ta ’m in lay d i.