|
Dukkakli don ekinlarini maysasiga qarab aniqlash.
D ukkakli don
ekinlarining yerga ekilgan urug‘i tegishli sharoitda (namlik, issiqlik
mavjud bo'lganda) m iib -chiqa boshlaydi. A w al w ring ildizchasi o ‘sa
boshlaydi'va urug‘ pardasini yorib chiqadi, so‘ngra tuproqqa chuqur
kirib borib, ildiz otadi. Ildizcha o ‘sishi bilan bir vaqtda poyacha ham
bo‘yiga uzayib boradi, dukkakli ekinlarning har xil turida poyacha har
xil uzayadi (22-rasm).
15-jadval
Dukkakli don ekinlari urug‘ining bir-biridan farq qiladigan
eng muhim belgilari
U rug‘i
U rug‘ kertigi (kindigi)
0 ‘sim
lik
tu ri
Yi-
rik
' : mav-
' dali-
gi, mm
Shakli
Rangi
Shakli
Rangi
Joy
lashgan
o'rni
Ekma
k o ‘k
n o ‘xat
Pissum
sativum
L.
4-9
Sharsi-
mon,
silliq
yoki bu-
rishgan
Oq,
sariq,
pushti,
yashil
oval
Oq
yoki
qora
Dala
ko‘k n o ‘-
4-7
Yuma
loq
Kul-
rang,
-//-
jigar
rang
xati (pe-
lyushka)
Pissum
arvense
L.
burchak-
li, yuma-
loq, bir
oz bur-
chakli,
ko‘pincha
botiq
joyla-
ri bor
qo‘ng‘ir,
qora,
ko'pin-
cha
naqshli
yoki
qora
Mayda
urug‘li
yasmiq
Ervum
Lens L.
3-5
Yuma-
loq, si-
qiq, chet-
lari
yumaloq-
lashgan
Yashil,
sariq-
jigar-
rang,
deyarli
qoraga-
cha, sariq
naqshi
bor
Chiziq
simon
U rug‘
rangi
bilan
bir
xil
yoki
och
rangda
U rug‘
qirra-
sida
Ekma
vika
Vicia
sativa L.
4,5-5
Sharsi-
mon,
ba’zan
tuxumsi
mon cho‘-
ziq, bir
oz siqiq
Sariq-
jigar
rangdan
qoraga-
cha, ko‘-
pincha
naqshi
bor
Ingich-
ka,
deyarli
chiziq
simon,
doni
aylana
sining
1/5-1/6
qismi-
gacha
Och
rangda
U rug‘
cho'ziq
tomo-
nining
qirrasi
bo‘ylab
Sertuk
vika
Vicia
villosa
Roth.
3-4
Sharsi-
mon
Qora
naqsh-
siz
tuxum
simon
cho‘ziq,
doni
aylana-
sining
1/7-1/8
qismi-
gacha
Qora
Jayda-
8,5-
Burchak-
Oq,
Tuxum
U rug‘
Tum-
ri no‘-
12
li yuma-
sariq,
simon,
rangi
shuqcha-
xat
7-9
loq,
jigar
kalta
bilan
sidan
Cicer
yumaloq
rang
bir
past-
arieti-
turtib
qora
xil
roqda
num L.
chiqib
turadi
gan tum-
shuqchasi
bor
Ekma
9-14
N o to ‘g‘ri
Oq, goho
Tuxum
U rug‘
burchoq
4-6
3-4 bur-
kulrang,
simon
rangi
Lat-
chakli,
jigar
cho‘ziq
bilan
huris
ponasi-
rang
bir
sativus
mon
yoki
xil,
L.
ola
b a ’zan
qora
ho-
shiyasi
bor
Oddiy
8-15
Sharsi-
har
oval,
«
loviya
mon,
xil
bir uchi
Pha-
elips-
bir
q o ‘sha-
seolus
simon
tusli
loq
vulga
naysi
ola
xalaza
ris L.
mon
yassi
d o ‘m-
boqcha-
si bor
Lima
12-24
Sharsi-
Oq,
«
_
«
loviyasi
mon,
bir
Phase-
buyrak-
tusli
olus lu-
simon,
va
nautus
oysimon,
ola
L.
radial
joylash
gan egat-
lari bor
O 'tkir
8-10
Yassi,
oq,
«
_
«
bargli
elips-
sariq,
loviya
(tepari)
Phase-
olus
acuti-
folius
Aza
gray
simon
och
yashil,
jigar
rang,
shu’la-
simon
yo‘lla-
ri bor
K o ‘p
gulli
loviya
Phase-
olus
multo-
florus L.
17-23
Oq yoki
ola
«
«
M osh
Phase-
olus
aurens
piper
3-5
Yuma-
loq-nay-
simon
Sariq,
yashil,
qora,
goho
xol-xol
«
«
Mahal-
liy lo
viya (si-
gir bur-
chog‘i)
Vigna
sinensis
Endl
6-15
Oval,
buyrak-
simon,
naysi-
mon,
yumaloq,
silliq
yoki bu-
rishgan
Oq,
qizil,
jigar-
rang,
qora
Oval
U rug‘
rangi
bilan
bir
xil
yoki
qora-
roq
U rug‘-
ning
uzun
tomo-
nida
Soya
Glicina
hispida
Maxim
6-13
Sharsi-
mon,
oval,
cho'ziq,
buyrak-
simon-
gacha
Sariq,
yashil,
jigar-
rang,
qora,
bir
tusli ola
Cho'ziq-
oval,
xalaza
d o ‘m-
boqcha-
lari
yo‘q
Och
rang
li,
jigar-
rang
va
qora
U rug‘
uzun
tomo-
nining
chetida
22-rasm.
Dukkakli o‘simliklaming maysasi.
I-uch qo'shaloq bargli maysa (oddiy loviya); 2-panjasimon bargli maysa (lyupin);
3-patsimpn bargli maysa (nut)
Barglari uch qo‘shaloq (uchtali) bo‘ladigan dukkakli don o ‘simliklari
(loviya, soya, mosh, vigna)ning poyachasi urug'palla ostki qismining
uzayishi tufayli о ‘sib boradi. Bu ostki poya (gipokotil) rostlanib, tuproq
yuziga chiqadi. U bilan' birga poyachaga tutashgan urug‘pallalar ham
tup roq yuziga chiqib, u ru g‘ p o ‘stidan ajraladi va tezda k o ‘karib,
assimilatsiyada ishtirok etadi.
Bular soxta barglar deb ataladigan dastlabki barglar hisoblanadi. Shu
guruhga kiradigan dukkakli ekinlardan faqat k o ‘p gulli loviyaning
u ru g ‘palla barglari tuproqda qoladi. B a’zan u ru g ‘palla tuproqning
o ‘zidayoq urug‘ po‘stidan ajraladi.
Maysalarda keyinchalik urug‘pallalar orasida joylashgan kurtakdan
o ‘simlikning ikkita chin bargi chiqadi.
Barglari uch qo‘shaloq (uchtali) bo‘ladigan dukkakli don ekinlarining
dastlabki chin barglari oddiy barglar jumlasiga kiradi. Keyinchalik
o ‘simliklarda uch qo‘shaloq chin barglar paydo boiadi.
Barglari patsim on b o ‘ladigan dukkakli don ekinlarining maysasi
boshqacha o ‘sadi. Ularning urug‘i unib chiqayotganda ildizchasi urug‘
p o ‘stini yorib, tuproqqa kiradi. Lekin urug‘lar yer betiga k o ‘tarilib
chiqmasdan, tuproqda qolaveradi. Tashqariga dastlabki chin barglar
chiqadi, ular xususiyatlariga ko‘ra shu turga xos tipik barglardan farq
qilmaydi, biroq yaproqchalarining soni kamroq bo‘ladi.
Dukkakli ekinlaming ayrim turlari dastlabki chin barglarning tavsifli
xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi.
23-rasm.
Dukkakli don ekinlari barglari
1-no 'xat; 2-soya; 3-ko ‘p yillik lyupin
Dukkakli don ekinlarining bargiga qarab aniqlash.
Barcha dukkakli
don ekinlarining bargi murakkab barg boiib, barg bandi, bargchalardan,
b a ’zi dukkaklilarda esa jingalaklardan iborat b o ia d i. 0 ‘zbekistonda
ekiladigan dukkakli don ekinlari bargining tuzilishi, yirik-maydaligi va
shakliga qarab ikki guruhga: a) patsimon bargli dukkaklilar, b) uch
qo‘shaloq (ustali) bargli dukkaklilarga bo iin ad i (23-rasm).
Patsimon barglar faqat juft b o iak ch alar b o iad ig an juft patsimon
va uchida toq boiakchasi bor toq patsimon boiadi.
Ba’zi dukkaklilarning juft patsimon barglari yirik-mayda bo igan va
har xil darajada shoxlangan jingalaklar bilan tugaydi. 0 ‘simlik shu
jingalaklari yordamida tayanchga o ‘ralib oladi (masalan, ko‘k no‘xat).
Uch q o ‘shaloq (uchtali) barglar yirik-maydaligi va shakli har xil
boiadigan uch mustaqil yaproqchadan tashkil topgan.
Dukkakli don ekinlarining bargi tuksiz yoki tuk bilan qalin-siyrak qoplangan
boiadi. Bargining asosida yonbargchalar deb ataladigan mayda bargchalar
joylashgan. Yonbargchalaming shakli, yirik-maydaligi har xil boiadi.
Dukkakli don ekinlarini gullab turgan o‘simliklariga qarab aniqlash.
Dukkakli
don ekinlarining ko‘pchilik turida gullar barg qoitiqlarida yakka-yakka,
bittadan, ikkitadan b o iib joylashadi. Masalan, sertuk vika singari ba’zi
dukkakli don ekinlaridagi gullar shingil ko‘rinishidagi zich to‘pgul hosil qiladi.
Kapalakgul tipidagi gullar ikki jinsli b o iad i. Beshta gultojibargdan
tashkil topgan gultoj bor. Y uqori eng yirik gultojibarg yelkan, yon
tomondagi ikkita kichikrogi qanotcha va pastki cheti bilan bir-biriga
tutashib o ‘sgan ikkita pastkisi qayiqcha deb ataladi. Changchisi o ‘nta
bo ‘lib, shularning to ‘qqiztasi ipchalari bilan tutashib o ‘sadi, o ‘ninchisi
erkin qoladi. Changchilar egilgan kalta ustunchasi b o ig a n cho‘ziq va
ikki tomoni siqiq b o ‘g‘imchani o ‘rab turadi.
Dukkakli don ekinlarining shonasi, guli va to ‘pguli asosiy poya va
yon shoxlardagi barglarining qo‘ltig‘ida pastdan yuqoriga tomon asta-
sekin paydo b o iib boradi. Dastlabki yakka shonalar paydo b o iish i
shonalash bosqichining boshlanishi hisoblansa, birinchi gul ochilishi
gullash bosqichi hisoblanadi. D ukkakli don ekinlari gullab turganda
ularning turi gulidan tashqari, boshqa organlarning belgisiga qarab ham
aniqlanadi. Bu hoi to ‘m i ancha oson va aniq bilib olishga imkon beradi.
Gul dukkakli o ‘simlikning muhim sistematik belgisi hisoblanadi.
Shuning uchun gullayotgan dukkaklilarni aniqlashda guli tabiiy rangda
b o ig an yangi o ‘simliklardan foydalanish zarur. Lekin yaxshi quritilgan
gerbariy nusxalaridan ham foydalanish mumkin.
Download Do'stlaringiz bilan baham: | 
