O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Dukkakli don ekinlarining urug‘laridagi to‘la qimmatli
oqsil, yog‘, energiya miqdori
(G.S. Posipanov bo‘yicha, 2006-yil)
Ekin
Oqsil,
% AKM 
hisobida
Oqsil- 
ning to ‘- 
laqim - 
mati, %
Yog‘, % 
AKM 
hiso­
bida
Energiya, Oqsil 
MJ 1 kg
1 YEOV 
da, g
urug‘
yashil
massa
Soya
40
88
18
23
18,11
185
Oq
lyupin
38
80
10
21,2
18
188
Sariq
lyupin
42
80
7
20,8
18,08
212
Ingich-
ka
bargli
lyupin
36
76
6
20,2
17,79
186
Ekma
vika
31
77
2
19,1
18,05
170
Tukli
vika
30
73
2
19
18
166
Yasmiq
30
85
5
19,7
-
160
Loviya
30
85
3
19,2
-
163
Burchoq
28
77
2
18,9
18,21
164
Xashaki
dukkak-
lilar
28
75
2
18,9
17,79
164
Ekma
k o ‘k
no‘xat
24
78
2
18,6
17,91
128
Dala
k o ‘k
no‘xati
21
76
2
18,5
17,8
119
Mahal-
%
no‘xat
23
78
5
18,7
17,8
122

---

Dukkakli don ekinlari urug‘laridagi almashinmaydigan
aminokislotalar miqdori, g/kg quruq modda hisobida
(G.S. Posipanov, 2006-yil)
Ami-
nokis-
lotalar
Soya
Lo-
viya
Yas-
miq
Ekma
k o ‘k
no‘xat
Sa­
riq
lyu­
pin
Xasha-
ki
duk
как
Ekma;;
bur
choq
Ma:-
hal-
%
n o ‘xat
Lizin
24
23,3
22,3
22,7
16,2
14,5
18,4
20,7
Metio-
nin
5
1,5
4
1
4,1
3,3
4,5
5,2
sistin
4,6
6,2
6,3
2,8
4,4
4,2
3
4,8
A rgk
nin
25
,6
16; 5
21,6
19,7
28,3
17
23,1
24,4
Leysin
41,6
44
38,8
31,8
37,5
24,8
33,5
39,6
Feni-
lalanin
16
14,6
13
11,6
15,5
6,2
10
11,3
Tieonin
13
11
10,9
11,7
14
9,8
12
10,5
Valin
16,5
16
15,8
11
11,2
9,6
12,5
11,5
Trip-
tofan
3,6
4,4
5,3
1,8
1,8
1,6
2,9
3
Gisto-
din
8
6,5
9
4,9
11
7
6,1
6
Hamma
almash-
tiril-
maydi-
gan
amino­
kislo­
talar
yig‘in-
disi
157,9
144
147
119
144
98
126
137

---

Demak, dukkakli don ekinlari dehqonchilikda uchta asosiy vazifa: 
o ‘simlik oqsili, don yetishtirishni ko‘paytirish va tuproq unumdorligini 
oshirishni hal etishga yordam beradi.
Morfologiyasi. Don dukkakli ekinlarini urug‘iga qarab aniqlash. 
Dukkakli 
don ekinlarining urug‘i botanik jihatdan olganda haqiqiy urug‘ bo‘lsa, 
g‘alla ekinlarining mevasi don hisoblanadi. Dukkakli don ekinlarining 
mevasi hammaga m a’lum dukkak boiib, uning ichida urug‘ turadi.
Dukkaklarining urug‘i tashqi tomondan qalin po‘stga o ‘ralgan, ba’zi 
dukkaklarida bu p o ‘stning yuzi silliq, yaltiroq b o isa , boshqa (jaydari 
no‘xat, oqburchoq, ya’ni ko‘k no‘xat) larda burishgan b o ia d i (21-rasm).
Urug‘ning yon tomoni sirtida o‘ziga xos tuzilmalar boiib, ular sistematik 
belgi hisoblanadi. Tashqi ko ‘rinishidan bir-biriga o ‘xshab ketadigan 
u ru g ia rn i aniqlashni yengillashtiradi. U ru g iarn in g bir-biridan farq 
qiladigan tuzilm alarining biri - urug‘ kertigi, y a’ni urug‘ rivojlanib 
chiqadigan urug‘ kurtakka birikadigan joyidir. Urug‘ yetilgandan keyin 
ana shu joyda dukkak pallasidan ajraladi. Har xil dukkaklilaming urug‘ 
kertigi katta-kichikligi, rangi, shakli va holati bilan bir-biridan farq qiladi. 
U k u tik u la bilan qo p lanm agan b o ia d i, shuning uchun u ru g ‘ 
bo‘ktirilganda o‘sha kertik orqali urug‘ ichiga suv kiradi. Urug‘ kertigining 
o ‘rtasida kertik izi, ya’ni urug‘kurtak tolali naychalar bogiamining izi 
boiadi. Urug‘ kertigining bir uchida uruqqa kirish izi, ya’ni mikropile -
21-rasm. 
Don dukkakli o‘simliklar urugiari.
1-ko ‘к no 'xat; 2-yasmiq; 3-ekma vika; 4-xashaki dukkaklilar; 5-burchoq; 6-nut;
7- 
oddiy loviya; 8- soya; 9-uzun bargli lyupin; 10- ко ‘p yillik lyupin
10

---

urug‘kurtak urugianganda unga chang naychasining kirish joyini ko‘rish 
mumkin. Ikkinchi uchida urug‘kurtakning asosi bo‘lgan xalazani, ya’ni 
bo‘rtiqcha yoki dog‘chalar ko'rinishidagi tuzilmalarni ko‘rish mumkin. 
Mikropile loviya urugiarining kertigida yaxshi seziladigan boiadi.
U rug‘ qobigining tagida murtak joylashgan. Dukkakli o'simliklar- 
ning u rug‘ida g‘alla ekinlariniki kabi endosperm boim aydi. M urtak 
rivojlanishining birlamchi davrida zarur boiadigan oziq moddalar uning 
o'zida, ya’ni murtakning urug'palla barglarida to ‘plangan b o ‘lad i.
14-jadval