O. X. Xamidov

9.1. Sayyohlik bozorini davlat tomonidan tartibga solish
yo’nalishlari 
G’arb ilmiy adabiyotlarida davlat vazifalarini belgilashga yondashuv o’z 
asosida “muvaffaqiyatsizliklar”, bozor nuqsonlari mezonlariga ega. Bozor 
sub’ektlarini jamiyat uchun nooptimal yoki nomaqbul iqtisodiy qarorlarni qabul 
qilishga 
majbur 
qiluvchi 
bozor 
mexanizmlari 
harakati 
“bozorning 
muvaffaqiyatsizligi” deb ataladi. 
Boshqacha aytganda,
bozordagi “muvaffaqiyatsizliklar” shunday holatlarki, 
bunda bozor mexanizmlari ishlab chiqaruvchilar va savdogarlarning sa’y-
harakatlarini ular uchun foydali, lekin jamiyat nuqtai nazari bo’yicha nooptimal 
yoki nomaqbul yo’lga yo’naltiradi. Ta’kidlash muhimki, bu nomaqmul qarorlar 
bozor sub’ektlarining xatosi yoki ba’zi boshqa sabablarning oqibati emas, balki 
umumiy bozorning bir qismi hisoblangan aynan sayyohlik bozorining faoliyat 
natijalaridir. 
Umuman, 
bozordagi 
va 
xususan 
sayyohlik 
bozoridagi 
“muvaffaqiyatsizliklar” nafaqat mahalliy iqtisodiyotning muammosi. Har qanday 
iqtisodliy tizimda ular mavjud va har qanday mamlakat hukumati (hattoki juda 
rivojlangan iqtisodiyotga ega) ular bilan kurashishga majbur. 
Tahlillarga ko’ra, zamonaviy iqtisodiy tizimlarda sayyohlik bozorining 
quyidagi muammolarini ko’rsatish mumkin: 
Monopoliya o’rnatish.
 
Bozor tizimining
 
beqarorligi sababli, har bir 
sayyohlik xizmatini ko’rsatuvchi maksimal foyda ko’rish maqsadida raqiblarni 
siqib chiqarishga intiladi. Sayyohlik bozorini monopoliyaga aylantirish xalq 
iste’mol mollari bozorini monopoliyaga aylantirishdan ko’p uchraydi, chunki faqat 
katta savdo hajmiga ega sayyohlik firmalari sayyohlik xizmatlarini ko’rsatuvchilar 
bilan hamkorlikda keng tarqalgan risk shakllari yordamida kerakli narxdagi 
ustunlikka erisha oladilar. 
Yaqinda paydo bo’lgan, shu bilan birga o’z faoliyatida yirik moliyaviy 
manbalarga ega bo’lmagan sayyohlik operatoriga narx borasida sayyohlik 
bozorining mashhur va yirik o’yinchilari bilan raqobatga kirishish juda 
murakkabdir. Hattoki rivojlangan sayyohlik iqtisodiyotida narx omili muhim 
bo’lganligi sababli xalqaro hamda ichki turizmning eng foydali, ommaviy 
yo’nalishlarida endigina bozorga chiqqan xo’jalik yuritish sub’ekti sayyohlik 
xizmatini ko’rsatuvchilar bilan hamkorlikda (ayniqsa, mehmonxona industriyasi va 
aviatashuvchilar bilan) katta hajmdagi manba va yuqori obro’ga ega turfirmalarga 
beriladigan chegirmalar (diskontlar) va imtiyozli hamkorlik shakllariga ega bo’la 
olmaydi. 
Faoliyatda sarf-xarajatlarni kamaytirish hisobiga “nou-xau” imkoniyatlari 
yoki raqobatbardoshlikning tez sur’atlarda o’sishi juda qimmatliligi, xarajatlarni 
qoplash muddati va inson aktivlagi sifatidagi turizmning ko’p omillarga egaliligi 
sababli o’ta chegaralangan bo’ladi. Bu faqat sayyohlarning geografik yo’nalishlari 
ishi hamda hattoki “sayyohlikka yaqin” sanoat”ning monopoliyaga aylantirish 

---

119 
jarayonini yo’qqa chiqaradi, shu bilan birga sayyohlik operatorlarini sayyohlik 
mahsulotlaridan tashqari transport yoki ekskursiya xizmatlarini taklif etuvchi, 
xususiy mehmonxona tarmoqlari, global bron qilish tizimlari va hattoki sayyohlik 
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarga ega xoldinglarga aylantirish 
jarayonini oydinlashtiradi. 
Xorijiy sayyohlik industriyasining tajribasiga ko’ra, sayyohlik xizmatlari 
bozoridagi sayyohlik xizmatlari sektorining rivojlanishi quyidagi: tabiiy, bozorda 
o’ noyob sayyohlik mahsulotini taklif etuvchi yuzlab va minglab kichik sayyohlik 
operatorlarining ishtiroki bilan farq qiluvchi bosqichlardan iborat. Boshqaning 
savdo belgisi bilan ishlash iste’molchining qabul qilishini shubha ostiga qo’yadi, 
sayyohlik operatorining o’z imijini yo’qotishiga olib keladi, nihoyat, boshqa savdo 
belgisidan foydalanish deyarli doim pulli xarakterga ega, buni ijobiy xususiyat deb 
bo’lmaydi. 
Sayyohlik operatorining bozordagi maqsadiga ko’ra, brending strategiyasini 
quyidagicha tasniflash mumkin: 
- assortiment yo’nalishini kengaytirish, ya’ni yagona assortiment doirasida 
brendni yangi xususiyatlar bilan to’ldirilgan yangi turlarga nisbatan qo’llash. 
Turizmdagi deyarli har qanday brending yagona savdo belgisiga yangi yo’nalishlar 
yoki safar turlarini kiritishga qaratilgan, bu sayyohlik operatorining yangi 
ishlanmalarni ilgari surish va reklama qilish uchun mo’ljallangan mablag’larini 
sezilarli darajada tejaydi; 
- “pastga tortish” strategiyasi yagona brendga pastroq narxdagi turlarin 
kiritishdan iborat, ya’ni brendni o’rtacha va kam daromadga ega iste’molchilarga 
qayta yo’naltirish. Bu strategiya sayyohlik operatori yangi iste’molchilarni jalb 
etish maqsadida savdo hajmini oshirishga qaror qilgan hollarda qo’llaniladi; 
- buning aksi esa “yuqoriga tortish” strategiyasi, u brendga qimmatroq 
turlarin kiritishdan iborat. Bu strategiya o’z obro’sini oshirishga intilayotgan 
sayyohlik operatorlari uchun foydalidir; 
- brend chegaralarini kengaytirish yuqorida sanab o’tilgan brending 
strategiyalaridan farqli o’laroq turizm bilan bog’liq yoki bog’liq bo’lmagan 
mahsulot yoki xizmatlarni kiritishdan iborat (masalan, sayyohlik operatori 
avtomobillarni ijaraga berish punktini yoki ko’chmas mulk agentligini ochadi); 
- multi-brending strategiyasi o’ta farqli iste’molchilar guruhlari ehtiyojlarini 
qondirishga qaratilgan ikkita yoki undan ortiq brendlarni bir vaqtning o’zida ishlab 
chiqish va ilgari surishdan iborat (masalan, bir vaqtning o’zida arzon va elit turlar 
brendingi). 
Raqobatbardosh brend bu “kuchli brend”, uning kuchi ko’p ishlanmalarga 
bog’liq: iste’molchilarning brendga moyilligi, u haqda xabardorligi, uni tanib olish 
darajasi, uning iste’molchilarga ta’siri, assotsiativ sig’im va boshqalar. 
Marketologlar iste’molchilarning brendga moyilligidagi besh darajani 
ko’rsatadilar: 
1.
Iste’molchi narxga e’tibor qaratadi va har qanday savbo belgisiga ega 
mahsulotni sotib oladi, uning muayyan brendga moyilligi bo’lmaydi. 
2.
Savdo belgilari qat’iy narxlar bo’yicha raqobat sharoitida tashkilotlarni 
muayyan himoya bilan ta’minlaydi. 

---

120 
3.
Savdo belgisi iste’molchini to’liq qondiradi va unda boshqa savdo 
belgisiga ega mahsulotlarni sotib olish uchun sabab bo’lmaydi. 
4.
Iste’molchi boshqa savdo belgisi ostida ishlab chiqarilgan mahsulotni 
sotib olganda, zarar ko’radi. 
5.
Iste’molchilar ishonchi juda muhimdir, bu brendni kengaytirish 
strategiyasini sezilarli darajada engillashtiradi
39
. 
O’z navbatida, beshinchi daraja iste’molchilarda muayyan brendga eng 
yuqori darajadagi moyilligini aks ettiradi va sayyohlik operatori brending 
strategiyasining maksimal darajadagi samaradorligini ko’rsatadi. 
Sayyohlik brendlarini darajalar bo’yicha kategoriyasini belgilash mumkin: davlat, 
hudud darajasidagi brend, korporativ brend, xizmat ko’rsatuvchi va tur brendlari. 
Agar so’nggi uch brend turini qo’shimcha izohlashga hojat bo’lmasa 
(ularning mohiyati va mazmuni yuqorida bayon qilindi), ilk ikki brend (davlat va 
kurort hududi darajasidagi) turizm sohasida nisbatan yaqinda paydo bo’ldi, lekin 
deyarli istalgan xalqaro kurort yoki hattoki butun davlat belgisi (atributi)ning 
tarkibiy qismi bo’lib, kutilmagan ommaboplikka ega bo’ldi. Turkiyaning sayyohlik 
brendi - ochilayotgan lola va “Hayot gashtini Turkiyada his et” shiori - bugun 
Rossiyada an’anaviy turk do’ppisi hamda yulduz va yarim oyga ega qizil 
bayrog’iga ko’ra ko’proq mashhurdir. Rossiyadagi “Ispaniya iz qoldiradi” brendi 
va Xorvatiyaning “Biz sevadigan joylar” brendi shunga o’xshashdir. 
XX asrning oxirida davlat sayyohlik brendining paydo bo’lishi mantiqiydir. 
Har bir inson har qanday mamlakatni o’zicha tasavvur etadi.
Na sayyohlik bozori, na boshqa biror-bir bozor bunday jamoat farovonligini 
yarata olmaydi, chunki inson foydalaniladigan boylikni o’lchashning imkoni 
bo’lmagani kabi buning ham imkoni yo’q.