O. X. Xamidov

Jamoalar
Menejerlar 
Ijrochilar 
2-rasm. Tashkiliy tuzilma X-modeli bo’limning ishtirok sohasi o’zgarishi. 
 
 

---

112 
8.3. Sayyohlik korporatsiyasi tarmoq tuzilmasi sifatidagi
Bo’lim, korporatsiya bo’g’inining innovatsion tashkiliy tuzilmasining X-
modelini ko’rib chiqqan holda bu bo’g’inlarning yagona ochiq ijtimoiy-iqtisodiy 
tizim sifatidagi butun sayyohlik korporatsiyasi ishidagi hamkorlik modelini 
mantiqan aniqlash mumkin. 
Zamonaviy sayyohlik korporatsiyasi doirasida yagona va aniq tarkiblash, 
boshqaruv bo’g’inlarini aniq kategoriyaga ajratishning imkoni yo’q, bunday 
mezonlar ancha ko’p, bundan tashqari, biror-bir prinsp bo’yicha SK tuzilmasini 
belgilash mumkin bo’lgan ustuvor soha ichki jarayonlar (masalan, korporatsiya 
stagnatsiyasi) yoki tashqi omillarga (iste’molchilarning hududiy bozordagi 
afzalliklar darajasi) dinamik tarzda o’zgarib turadi. 
Sayyohlik korporatsiyasining ayrim bo’g’inlari o’rtasidagi o’zaro faoliyat 
ham an’anaviy vertikal va gorizontal hamkorlikdan sezilarli darajada farq qiladi. 
Aksariyat hollarda vertikal aloqalar ikki tomonlama xarakterga ega bo’la 
boshlamoqda (masalan, menejer-loyiha guruhi yoki menejer-jamoa shodasida), 
gorizontal faoliyat esa bir SK doirasidagi strategik sheriklik, alyanslar, 
uyushmalarga joy bo’shatib bermoqda (masalan, strategik biznes hududlari yoki 
investitsiyalar markazini tashkil etish). 
Bu tashkiliy tuzilmalarni ishlab chiqishda qo’llashning imkoni bo’lmagan 
zamonaviy sayyohlik korporatsiyasi, o’z navbatida, ichki muhit karkasi, klassik 
tamoyillarning faqatgina bir nechta xususiyatlaridir. SKlarning zamonaviy 
sayyohlik bozorining sub’ekti sifatidagi o’ziga xos xususiyatini inobatga oladigan 
korporativ boshqaruvning prinspial tarzdagi yangi shakllarini hamda sayyohlik 
kompaniyasi faoliyatining tashqi muhiti xususiyatlarini aniqlash va tadqiq qilish 
talab etiladi. 
Boshqaruvning 
innovatsion 
tuzilmalari 
1980-yillar boshida rivojlana 
boshladi, bunda, bir tomondan mahsulot va xizmatlarning xalqaro bozorini tashkil 
qilish xalqaro kompaniyalar o’rtasidagi raqobatni keskin ravishda kuchaytirdi, 
ulardan yuqori samarali va sifatli ishlarni hamda bozorning o’zgarishiga keskin 
ravishda javob berishni talab etdi, boshqa tomondan esa ierarxik turdagi 
tuzilmalarning bu sharoitlarga adekvat ravishda mos kelishining imkonsizligi 
oydinlashdi.
Innovatsion tuzilmalar uchun boshqaruv organlari faoliyatining byurokratik 
ravishda tartibini belgilanmaganligi, ish turlari bo’yicha mehnatni muayyan tarzda 
taqsimlash yo’qligi, boshqaruv darajalarining noaniqligi va ular soni kamligi, 
boshqaruv 
tuzilmasining 
o’zgaruvchanligi, 
qarorlar 
qabul 
qilishning 
markazlashmaganligi, faoliyatning umumiy natijalari uchun har bir ishchining 
individual javobgarligi xos edi. Bundan tashqari, adaptiv tashkiliy tuzilmalar 
quyidagi belgilar bilan farqlanadi: 
- nisbatan engil tarzda o’z shaklini o’zgartirish, o’zgarib turgan sharoitlarga 
moslashuv qobiliyati; 
- murakkab loyihalarni, kompleks dasturlarni tezlik bilan amalga oshirish, 
murakkab masalalarni hal etishga yo’naltirilganligi; 
- vaqt bo’yicha cheklangan harakat, ya’ni masalani hal etish davrida 
vaqtinchalik asosda shakllanish, loyihani, dasturni amalga oshirish; 

---

113 
- vaqtinchalik boshqaruv organlarini tashkil etish. 
Eng yuqori darajadagi o’zgarish aynan sayyohlik korporatsiyalarining o’rta 
bo’g’inlarida sodir bo’ldi, buni xalqaro turizmning tashqi muhiti dinamizmi, 
shuningdek, tashkiliy bo’linmalar yoki biznes bo’g’inlari ishini iste’molchilarning 
barcha tor segmentiga yo’naltirish zarurati, sayyohlik bozorida raqobatli 
kurashning (jumladan, bir korporatsiyaga tegishli brendlar o’rtasida) o’sishi bilan 
tushintirish mumkin. SK o’rta bo’g’ini boshqaruvining innovatsion tuzilmasi 
asosida quyidagi tamoyillar yotadi: 
- jamoaviy o’zaro harakat; 
- yuqori malakali mutaxassislar, shuningdek, operativ va strategik boshqaruv 
malaka va ko’nikmalariga ega bo’lmagan mutaxassislar ahamiyati ortishi; 
- loyihalarni boshqarish; 
- biznes-jarayonlarning mijozga yo’naltirilganligini maksimal darajaga 
chiqarish; 
- jamoalar ishining avtonomligi hamda byurokratizm va ierarxiyalikning 
chiqarib tashlanishi. 
Jamoa jamoaviy faoliyatning prinspial tarzdagi yangi shakli sifatida mehnat 
jamoasi doirasidagi guruhlardan farqli o’laroq xodimlarning yuqori darajadagi 
motivatsiyani talab etadi. 
Jamoa belgilangan vazifalarni tezkor, samarali va sifatli bajarish qobiliyatiga 
ega mahoratli xodimlarlarning avtonom o’z-o’zini boshqaradigan jamoasidir. 
Jamoa ishining samarasiga quyidagilar hisobiga erishiladi: 
- divizional tuzilmalar doirasida butunlay avtonomlikka erishish mumkin 
emas, lekin tarmoq tuzilmasi bu ishda yordam beradi, bo’linmaga mavjud 
korporativ tarmoqda nafaqat faol ishtirok etish, balki yangi tarmoq tuzilmalarini 
yaratish va ishga tushirish imkonini beradi (masalan, doimiy mijozlar yoki 
sayyohlik agentlari tarmog’i); 
- tarmoq kompyuter texnologiyalari va jahon kommunikatsiya tarmoqlarini 
rivojlantirish. 
Aynan 
fan-texnika 
taraqqiyoti natijasida telekommunikatsiya 
sohasida muayyan cho’qqilarga erishish zamonaviy korporatsiyalar boshqaruv 
apparatiga bir tomondan tuzilma bo’linmalarini bozorga avtonom “qo’yib 
yuborish”, boshqa tomondan esa “ko’rinmas”, kompyuter texnikasi yordamida
ularning faoliyatini nazorat qilishni qo’llab-quvvatlash va hattoki kuchaytirish 
imkonini berdi.
Tashkiliy tarmoqlarni aniqlik bilan takrorlovchi ichki korporativ kompyuter 
tarmoqlari sayyohlik kompaniyasi boshqaruv apparatiga hisobot davrini 
kutmasdan har qanday tuzilmaviy bo’linmasining faoliyatini istalgan vaqtda va 
istalgan joyda nazorat qilish imkonini beradi, bundan tashqari, hattoki alohida 
menejer yoki ijrochining faoliyati boshqaruv apparatining eng yuqori darajadagi 
amaldori tomonidan nazorat qilinadi. Nazoratning bunday shakli korporatsiya 
xodimlarini, qaysi mamlakatda yoki kompaniyaning qaysi ofisida bo’lishidan 
qat’iy nazar, “qisqa jilovda” “ushlab turadi”, boshqaruvning qo’shimcha, o’rta 
bo’g’ini va faoliyatni muvofiqlashtirishning hojati qolmaydi. 
- nihoyat, SK doirasidagi an’anaviy gorizontal va vertikal hamkorlik ham 
so’nggi o’n yillikda o’zgartirildi. Bo’ysunuvchi va boshliqnnig odatiy 

---

114 
munosabatlari o’rniga turli vakolatga ega ikkita biznes egasining munosabati 
amaliyotga kiritilgan (masalan, menejer boshqaruv apparati a’zosi kabi korxona 
aksioneri bo’lgan holat). 
Zamonaviy SKlarining terminal bo’g’inlari, kompyuter texnologiyalari tili 
bilan aytganda, turli darajadagi firmalararo alyanslar mexanizmi orqali korporativ 
tarmoqqa yangi elementlarning ulanishi uchun ochiq bo’lgan o’ziga xos 
“portlardir”
37
. Xususan, tarmoq sayyohlik sohasidagi loyihalarni (masalan, yangi 
yo’nalishni ommalashtirish, bozorda yangi ulushni qo’lga kiritish, yangi 
bozorlarga chiqish va shu kabilar) amalga oshirish maqsadida sayyohlik xizmatini 
ko’rsatuvchilarni (mehmonxonalar, aviakompaniyalar, meet-kompaniyalar) va 
sayyohlik operatorlarini birlashtirishi mumkin.
U yakunlangach, loyiha ishtirokchilari kelgusi ishbilarmonlik loyihasi 
doirasida yangi qiymat elementi bo’lish uchun tarqaladi. Bu holatda har qanday 
vazifa shartnoma asosida bajaralishi sababli, kelishuvdagi kontragentlarni ko’rib 
chiqilayotgan tarmoq tuzilmasining umumiy xarajatlarini kamaytirishga olib 
keladigan hollarda almashtirish mumkin.
Hozirgi vaqtda sayyohlik korporatsiyasining tashkiliy tuzilmasi bo’lgan 
tarmoqning terminal bo’g’inlari, shaxsiy mustaqillik va avtonomlik haqida 
qayg’urishiga qaramay, mijoz tariqasida ishga jalb etilishidan manfaatdor, 
masalan, nafaqat bir, balki bir nechta mehmonxona tarmoqlarida taklif etiluvchi 
chegirmalar, bir nechta yirik aviakompaniyalar tariflari, jahonning deyarli istalgan 
davlatiga turni sotib olish, qo’shni restorandagi kechki ovqat, yoki, nihoyat, 
supermarketlar tarmog’i yoki yoqilg’i quyish stansiyalari xizmatlari bo’yicha 
chegirmalar. Yirik sayyohlik korporatsiyasining bunga qurbi etadi, u yana sobiq 
mijozlardan “etishtirilgan” sheriklarni ham sezilarli darajada rag’batlantirishi 
mumkin. 
Mijozlar bilan tarmoq orqali hamkorlik har qanday sayyohlik korporatsiyasi 
faoliyatining tarkibiy qismidir. Ularning doimiy mijozlari soni jahonning o’nlab 
mamlakatlarida millionlab kishilarni tashkil etadi va SKda ulardan har biriga o’z 
mahsulotini kelgusida intensiv ravishda iste’mol qilishlarini ta’minlashi maqsadida 
taklif qiladigan ishlanmasi bor.