O. X. Xamidov universitet rektori, rais

Тақлид қилишда намуна, ибрат, амал қилиш муайян ўринни эгаллайди. Ўқувчи кино ѐки 
асар бош қаҳрамонига, ҳаѐтда бирор кишининг хулқ-атворига, яшаш тарзига онгсиз равишда 
тақлид қилади. Бошланғич синф ўқувчисининг характерида тақлид қилиш ва ундан ўз муҳитида 
фойдаланиши табиий ҳол. Тақлид қилишнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, ўқувчи 
муомала жараѐнида ҳаѐтда ўзи кўрган, катталар бажарган ҳаракатларни такрорлашга интилади. 
Тақлид қилишнинг мазмуни ҳатти-ҳаракатлар, ишлар, имо-ишора, нутқ, кийиниш услуби ва 
ҳоказоларни такрорлашдан иборатдир.
Беихтиѐр катталар ҳаракатига ѐки ўзлари севган бирор асарнинг бош қаҳрамонига тақлид 
қилиш бошланғич синф ўқувчиси шахси шаклланишининг илк босқичларида катта рол ўйнайди. 
Бола тақлид қилиш йўли билан сўз оҳангини, ҳатти-ҳаракатларини, хулқ-атворидаги баъзи 
хусусиятларини такомиллаштиради. Бу жараѐн секин-аста ва кўр-кўрона ривожланиб боради.Агар 
бўлажак ўқитувчи тарбияланувчининг руҳиятига назоратсиз кириб боришни, унинг меҳрини, 
ҳурматини қозонишни ўрганса, бола ўқитувчига тақлид қилишини билса, бу тарбиявий жараѐнда 
ўқитувчи муваффақиятининг муҳим гаровидир.
Сўз ўқувчилар руҳиятига ҳар томонлама таъсир кўрсатади. У фақат мазмунга эга бўлиб, 
онг билан идрок этилиб қолмасдан, шу билан бирга кишига физиологик таъсир ҳам кўрсатади. 
―ALIFBE‖LAR TARIXIDAN 
 
Dotsent Sh. Yo‘ldosheva 
Nizomiy nomidagi TDPU, 
Dotsent D.Shodmonqulova 
Nizomiy nomidagi TDPU, 
кatta o‘qituvchi D. Miraliyeva 
Toshkent davlat Iqtisodiyot universiteti
Xalqi savodxon yurtda ilm-fan taraqqiy qiladi, fuqorolari farovon hayot kechiradi. Shuning 
uchun ham bizning respublikamizda savod o‘rgatishga katta e‘tibor berilgan. 
Savodxonlik maktabda elementar o‘qish va yozishga o‘rgatish bilan boshlanadi. ―Alifbe‖ga 
asoslangan holda qisqa vaqt ichida bolaga o‘qish va yozish o‘rgatiladi, keyin o‘qish va yozish 
ko‘nikmasi takomillashtira borib, malakaga aylantiriladi. Maktabda o‘qitishning myvaffaqiyati savod 
o‘rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog‘liq.
XIX asrning oxiridan O‘rta Osiyoga anlitik-sintetik tovish metodi kirib keldi.Bu metod 
an'anaviy va shakllanish jarayonida bo‘lgan tamoyillarga ega. Metodning an‘anaviy tamoyillari 
quyidagilardan iborat:
1.Shaxsni shakllantirish maqsadiga ko‘ra ta‘limiy va o‘stiruvchi xarakterda bo‘ladi. 
2.Analitik-sintetik tovush metodi tashkiliy tomondan, birinchidan, alifbegacha bo‘lgan 
(tayyorlov) davr, alifbe davri va alifbedan so‘nggi davrga bo‘linadi, ikkinchidan, yozuvga o‘rgatish 
o‘qish bilan bir vaqtda olib boriladi. 
3.Psixologo-lingvistik nuqtai nazardan: birinchidan, savod o‘rgatish bolalarning jonli nutqiga 
asoslanadi, ikkinchidan, savod o‘rgatishga tovush asos qilib olinadi, uchunchidan, o‘qish birligi qilib 
bo‘g‘in olinadi.
Metodning shakllanish jarayonida bo‘lgan tamoyillari: 
1.Ta‘lim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan: savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga 
differensial va induvidual yondashish.
2.O‘qitishning istiqboli nuqtai-nazardan grammatikaga, so‘z yasalishiga, leksikologiyaga, 
imloga oid tushunchalar nazariyasiz-amaliy o‘rgatib boriladi.
3. Psixologo-lingvistik nuqtai-nazardan tovush va harfni o‘rgatishning qulay tartibini izlash.
16
16
Qosimova K.,Matchonov S., G‘ulomova X., Sh. Yo‘ldosheva., Sh. Sariyev. Ona nili 
metodikasi,T:.2009-yil,29-bet. 

---

190 
O‘zbekistonda birinchilardan bo‘lib ―Alifbe‖yaratganlardan biri Oqilxon Sharafuddinovdir.
U kishi muallifligida yaratilgan ―Alifbe‖ darsligi 1938-yildan 1989-yilga qadar nashr qilingan. Quyida 
shu yillar mobaynida nashr qilingan ba`zi ―Alifbe‖lar haqida to‘xtalib o‘tamiz. 
1948-yilda nashr qilingan ―Alifbe‖ 94 betni tashkil qiladi. Analitik-sintetik tovush metodi 
tamoyiliga muvofiq darslik uch bo‘limdan iborat. 1) alifbegacha bo‘lgan davr; 2)alifbe davri; 3) 
alifbedan keyingi davr. Darslikda birinchi davr uchun 8 bet(1-8-betlar) ajratilgan. O‘quvchilar 
darslikdagi rasmlar yordamida nutq, gap, so‘z, haqida amaliy tushunchalarga ega bo‘ladilar. 
Alifbegacha tayyorgarlik davrida qo‘lni yozuvga o‘rgatish maqsadida andazaga qarab rasm chizish, harf 
unsurlarini yozish kabi mashqlardan iborat. Bu mashqlar 5-betdan boshlab berilgan. Yozuvga o‘rgatishda 
uch chiziqli daftardan foydalanilgan. 
Alifbe davri o, л harflarini o‘rganishdan boshlangan. O‘quvchilar shu darsdayoq so‘z 
o‘qiganlar va quyidagicha harflar tartibda: а,ш,н,и,м,т, ў, б,у,қ,д,к,с,й,ч,р,е,э,ғ,з,г,в,п,ѐ,х,ф,ҳ,ж,я,ю,ъ,ц 
o‘qish ko‘nikmalarini hosil qilganlar. Bo‘g‘nlab o‘qish asosini shakllantirish maqsadida ло, ла,на, ни, 
ши,ли kabi ikki hafli ochiq bo‘g‘in va yopiq bo‘g‘inli ол, ош, ин,от; uch harfli тиш, том, тол, том , 
keyinchalik парк, қанд, гўшт,қирқ kabi murakkab bo‘g‘inli so‘zlar berilgan
Alifbe davrida harflarni yozishdan avval ularning unsurlari, so‘ngra harf, shu harf ishtirokida 
so‘z, gaplar yozish o‘rgatilgan. 35ta harf o‘rganib bo‘lingandan so‘ng o‘quvchilarning o‘qish 
ko‘nikmalarini rivojlantirish maqsadida 48ta matn berilgan.(69-95-betlar). Matnlar nasriy va she‘riy 
shaklda bo‘lib, ularda axloq-odob, vatanni sevish goyalari ilgari surilgan. Quyida ana shunday matnlardan 
namuna keltiramiz: 
Kichkina qushcha 
Hay-hay chumchuq-jajji qush, 
Shoxda turma, pastga tush. 
Erta-yu kech tinmaysan, 
Charchoqni bilmaysan, 
Chirqillaysan izlab don, 
Mana chumchuq, senga non! 
Qorning to‘ysa netasan? 
Uxlagani ketasan. 
―Alifbe‖da Savod o‘rgatish davrida o‘qish va yozishga o‘gatish bilan birga o‘quvchilarning 
tafakkuri ham o‘stirib boriladi, ona tili fanini nazariy o‘rganishga zamin tayyorlanadi. Chunonchi, 
―Alifbe‖da tovush ustida ishlashga alohida e`tibor qaratilgan. Har bir tovish o‘rganilar ekan, mazkur 
tovushning so‘z boshida, so‘z o‘rtasida, so‘z oxirida qo‘llaniga misollar keltiriladi. Bu o‘z navbatida 
o‘quvchilarning fonematik eshitish qobiliyatlarini o‘stirishga, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga 
o‘rgatadi. Ikkinchidan, o‘qish birligi qilib bo‘g‘in olinar ekan, o‘quvchilar turli tarkibli turli miqdorli 
bo‘g‘inli so‘zlarni o‘qiydilar va ular haqida amaliy bilimga ega bo‘ladilar. ―Alifbe‖da 
berilgan so‘zlarni bo‘g‘nlar miqdoriga ko‘ra tahlil qildik. Tovush –harfni o‘rganish davrida 90ta bir 
bo‘g‘nli, 730ta ikki bo‘g‘inli, 275ta uch bo‘g‘nli, 21ta to‘rt bo‘g‘nli, 4ta besh bo‘g‘nli so‘z qo‘llangan. 
Raqamlardan ko‘rinib turibdiki, muallif savodga o‘rgatishda, asosan, ikki bo‘g‘inli so‘zlardan 
foydalangan. ‘‘Alifbe‘‘dagi so‘zlarni so‘z turkumlari bo‘yicha tasniflanishi quyidagicha: ot so‘z 
turkumiga oid so‘zlar jami756ta bo‘lib, ulardan 186 atoqli otlar (2ta shahar nomi-Toshkent, Xorazm, 
qolganlari kishilarning ismi)dir. Atoqli otlarning qo‘llanish miqdori turlicha, masalan, Лола so‘zi 11 
marta, Омон so‘zi 6 marta, Али, Наби, Очил, Ёқут, Эркин so‘zlari esa 3 marta qo‘llangan. ‘‘Alifbe‘‘da 
fe‘l so‘z turkumiga oid 257ta so‘z qo‘llangan. Bu fe‘llar bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllarda, (keldi, 
kelmadi), turli zamon va mayillarda (tikadi,qutiladi,o‘qi, o‘ynayman) uchraydi. Darslikda sifat so‘z 
turkumiga oid 45ta, olmoshga oid esa 26ta, songa oid 5ta so‘z qo‘llangan. Ravish, yordamchi so‘z 
turkumlari va modal so‘zlar ham uchraydi. Savod o‘rgatish davrida o‘qish uchun berilgan matnlar, 
asosan, darak gaplardan iborat. Gaplar tuzilishi jihatdan sodda gaplar bo‘lib, asosan uch –to‘rt so‘zli 
gaplardir.
Oqilxon Sharafuddinovning 1948-yilda nashr qilingan ―Alifbe‖ kitobini o‘rganar ekanmiz, 
darslikda ayrim e‘tiborga olinishi lozim bo‘lgan jihatlar ham borligi sezildi. Analitik-sintetik tovush 
metodida o‘rganilayotgan tovush so‘z tarkibidan ajratiladi , talaffuzi ustida ishlanadi, so‘ngra shu 
tovushning so‘zning turli o‘rinlarida eshitilishi o‘raniladi. Tahlil qilinayotgan darslikda tovushning 
so‘zning turli o‘rinlarida kelishini berishda izchillikka rioya qilinmagan . Savod o‘rgatish davrida 
o‘qishning ongliligini ta‘minlash maqsadida berilgan analitik-sintetik mashlar yetapli emas. Ba‘zi 
matnlar uslubiy jihatdan tahrir talabdek ko‘rinadi. Shunga qaramay darslik o‘z davri uchun katta 
ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu darslik yordamida o‘quvchilar o‘qish va yozishni o‘rganganlar, o‘zbek 

---

191 
adabiy tilini amaliy o‘zlashtirganlar. Vatanimiz va bolalar hayotiga oid matnlarni o‘qish natijasida 
bilimlarini boyitganlar, tafakkurlarini, nutqlarini ostirganlar.
O. Sharafuddinov ―Alifbe‖ darsligini nashrdan nashrga takomillashtirib, to‘ldirib borgan 1950-
yildagi on‘ beshinchi nashrda ―Alifbe‖ning bezak va mazmunida ancha o‘zgarishlar bo‘lgan. Darslik 
rangli, shriftlar kattalashgan holda chiqa boshlagan. Bu nashrda tovush ustida ishlashga e`tibor 
kuchaytirilgan. Matnlar uslubiy jihatdan qayta ishlangan. Masalan, қ к э tovush-harflarini o‘rganishda 
berilgan matnlar qayta ishlangan. O‘quvchilarni mustaqil ishlashga undovchi analitik-sintetik mashqlar 
ko‘paytirilgan. Masalan, қ tovush –harfini o‘rganishda bir xil bo‘g‘nli so‘zlar mashqi (ў-қи, тў-қи; қу-
ти, тў-ти) kiritilgan. Bu nashrda ham so‘zlarning yuqorida ko‘rsatilgan fonetik, morfologik, sintaktik 
xususiyatlari deyarli o‘zgarmagan.
1948-, 1953-yillarda nashr qilingan ―Alifbe ‖larni har tomonlama chuqur o‘rganish savod 
o‘rgatish tariximizni yaxshi bilishga, yaratilajak ―Alifbe‖larning yanada mukammal bo‘lishida yordam 
beradi.