O. X. Xamidov universitet rektori, rais

BOSHLANG‗ICH TA‘LIMDA SHAXS MA‘NAVIY-AXLOQIY MADANIYATINI 
SHAKLLANTIRISHNINIG O‗ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
 
Jumayeva Aziza Mirjonovna, 
 Buxoro viloyati, G'ijduvon tumanidagi 22- maktab 
 boshlang'ich sinf o'qituvchisi 
Shaxs sifatida shakllanadigan o‗quvchining ma‘naviy kamolotida axloqiy madaniyatning ahamiyati 
benihoya katta. Axloqiy madaniyat axloqiy bilimlar, malaka va ko‗nikmalar, axloq qoidalari yordamida 
o‗quvchining xulq-atvori, xatti-harakatlarini boshqarish tizimidir. Axloqiy madaniyat o‗quvchining ko‗p 
qirrali faoliyati davomida shakllanib va takomillashib boradi. 
Axloqiy madaniyatning ko‗rinishlari, uning qirralari va namoyon bo‗ish shakllari xilma-xildir. 
Insonparvarlik, halollik, tashabbuskorlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, erksevarlik, faollik, ijodkorlik, 
haqiqatgo‗ylik, mas‘uliyatlik, saxiylik, kamtarlik, poklik va shu kabi qator muhim tushunchalar axloqiy 
madaniyat tushunchalaridir. Bu xislatlar faoliyat jarayonida ma‘naviy madaniyatning boshqa madaniyat 
qirralari bilan birgalikda o‗quvchi ongi va xulqiga ta‘sir etadi. 
Ma‘naviy-axloqiy mazmundagi ta‘lim-tarbiya ishini tashkil etish ta‘lim muassasasi pedagogik 
jamoasining umumiy ishining tarkibiy qismi bo‗ib, ularning o‗tkazilishida maktab rahbariyati, kasaba 
uyushmasi a‘zolari, tajribali mutaxassis o‗qituvchilar, mahalla kengashlari, ota-onalar qo‗mitasi, 
o‗quvchilarning o‗z-o‗zini boshqarish organlari, shuningdek, jamoat tashkilotlari, xodimlari ham ishtirok 
etadilar. 
Ta‘lim muassasalarida ma‘naviy-axloqiy tarbiyani yo‗lga qo‗yishning quyidagi turlari alohida 
ahamiyatga egadir: suhbatlar, uchrashuvlar, ertaliklar, haftaliklar, oyliklar, ko‗riklar, konferensiya, bahs-
munozara va boshqalar. 
Ma‘naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etishda tarbiyaviy tadbirlar umumiy tarbiyaning ajralmas qismi 
sifatida ta‘lim muassasalari faoliyatini tashkil etishda o‗z o‗rni va ahamiyatiga ega. Ma‘naviy-axloqiy 
tarbiyaning qamrovi keng, shu bois, ularni qanday shakl va uslubda o‗tkazilishi mutaxassis-
o‗qituvchining tajribasi, mahorati hamda o‗quv muassasasi rahbariyati, jamoasining, fan 
o‗qituvchilarining tashabbuslarini qo‗lab-quvvatlashi, ularga tashkiliy jihatdan yordam ko‗rsatish, shu 
bilan birga o‗quvchilarning istak-xohishlari, qiziqishlari, ehtiyojlari va ijtimoiy faolliklariga bog‗liq. 
Ma‘naviy-axloqiy mazmundagi tadbirlarni o‗tkazish ushbu tarbiyani tashkil etishdagi ko‗zlangan asosiy 
maqsadga xizmat qilmog‗i kerak. 
Inson tabiatda dunyoga kelib, jamiyatga kamol topar ekan, shubhasiz, tarbiyaning turli 
vositalaridan foydalanadi. Ma‘naviyat tarbiyasidagi e‘tiqod tushunchasini ana shunday tarbiya 
vositalaridan deb ko‗rsatish mumkin. Buning sababi o‗quvchi-yoshlar kimlargadir taqlid qilgisi keladi. 
O‘z ko‗ngliga o‗tiradigan dovyurak, o‗ktam, mehnatga ilg‗or kishilarga, tarixiy shaxslarga, badiiy asar 
qahramonlariga e‘tiqod qo‗yadilar. 
Shunga ko‗ra tarbiya vositasi bo‗gan namuna kishilarning ijobiy (ba‘zan o‗ta salbiy) hatti-
harakatlari va ijtimoiy foydali faoliyatning tarbiyalanuvchilar ongi va hatti-harakatiga ko‗rsatadigan 
ta‘siri deb tushungan holda o‗qituvchilar o‗z tarbiyaviy rejalarini boyitib borishlari kerak. Chunki har bir 
fan o‗qituvchisi doimo uchta vazifani: o‗quvchilarga ta‘lim va tarbiya berish, ularni kamol toptirish 
vazifalarini hal etishi lozim bo‗adi shu bilan birga o‗quvchilarning tarbiyasi va kamoloti ta‘lim jarayonida 
ham amalga oshirilishi rejalashtiriladi. Mazkur rejalashtirilishlarda, albatta, e‘tiqod tarbiyasiga alohida 
e‘tibor qaratish lozim. 
Bugungi yoshlarda zamonamizning eng mashhur (ijobiy ma‘noda) kishilariga o‗xshashlik xohishini 
tug‗diradigan ijobiy namunaning tarbiyaviy kuchi o‗quvchilarning (bolalarning) taqlid qilishga 
moyilligiga asoslangandir. Yoshlar, ko‗pincha, ota-onalariga, ma‘lum bir ijobiy yutuqlarga erishgan 
qarindoshlariga, o‗qituvchilariga va mashhur qahramonlarga taqlid qiladilar. 
Turli yoshdagi bolalarga taqlid qilishga moyillik turlicha bo‗ladi. Masalan, kichik yoshdagi bolalar 
ijobiy namunaga ham, salbiy namunaga ham baravar taqlid qilaveradi. Buning sababi ularning turmush 
tajribasining juda kamligi, iroda kuchining nihoyatda zaifligi, hissiyotlarining aql-idrokidan ustun 
turishidadir. Ularda tahlil qilish va harakatlarga tanqidiy ko‗z bilan qarab baho berish xislatlari hali 
shakllanmagan bo‗ladi. Bolalar ulg‗ayib borgan sari o‗z tevarak-atrofidagi katta yoshdagi kishilarning 
xatti-harakatlariga tobora tanqidiy nazar bilan qaraydigan bo‗ladilar. Shu yoshdagi bolalar o‗z nuqtayi 

---

248 
nazarlaridan taqlid qilishga arzigulik deb bilgan kishilarnigina o‗zlari uchun namuna deb biladilar va 
ularga e‘tiqod qo‗yadilar. 
O‘quvchilarda tarkib toptiriladigan ma‘naviy-axloqiy sifatlar axloqiy ong bilan xatti - harakat 
o‗rtasida birlik bo‗lishini taqozo qiladi. Buning ma‘nosi shuki, haqqoniyligi o‗quvchilarga kunma-kun 
uqtirib borilgan axloqiy-ma‘naviy tushunchalar ularning xatti - harakatlarida ham, ular qatnashgan 
jamoadagi o‗zaro munosabatlarda ham qaror topmog‗i lozim. 
O‘quvchilarning ma‘naviy-axloqiy tushunchalari faqat dars jarayonidagina emas, balki kundalik 
turmushda ham sinovlardan o‗tib shakllana boradi. Shuning uchun ta‘lim-tarbiya jarayonida shunday 
sharoit yaratmoq kerakki, o‗quvchilar sabot-matonat, qunt, tashabbuskorlik, chidam ko‗rsata oladigan, 
qiladigan ishlarning jamiyat va vatan uchun zarurligini qalbdan tushunadigan bo‗lsinlar. O‘quvchilarga 
beriladigan bilimlar majmui, shubhasiz, juda katta tarbiyaviy kuchga egadir. O‘quvchilarda chinakam 
ilmiy dunyoqarash asoslarini yaratishda, to‗g‗ri hukm yuritish qobiliyatini tarbiyalashda ma‘naviy-
axloqiy sifatlarga tayanib ish ko‗riladi. 
Bir so‗z bilan aytganda, e‘tiqod tarbiyasi barkamol shaxsni tarbiyalashdagi asosiy omillardan biri 
bo‗lib, shaxsni har tomonlama garmonik tarbiyalashga zamin yaratadi. Biroq, insonni kamolga 
yetkazishda har bir shaxsga o‗ziga xos munosabatda bo‗lish ta‘lim-tarbiyaning asosiy tamoyillari 
ekanligini unutmasligimiz lozim.