O. X. Xamidov universitet rektori, rais

O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev "Xalq ta‘limini boshqarish 
tizimini takomillashtirish bo‗yicha qo‗shimcha chora-tadbirlar to‗g‗risida"gi Farmoni. PF-5538-son. 
05.09.2018 y. "O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‗plami", 2018 yil 10 sentabr, 36-son, 722-
modda. 
BOSHLANG‗ICH TA‘LIMDA O‗QUVCHILARNING NUTQIY KOMPETENSIYALARINI 
RIVOJLANTIRISH 
 
Eshchanova Salomat Xajimatovna, 
 Urganch shaрrida 14- son maktabning ona tili va adabiyot o`qituvchisi 
O‗quvchida nutqiy kompetensiyalarni shakllantirish va rivojlantirish bola maktabga birinchi qadam 
qo‗ygan kunidan boshlanadi. Nutqiy kompetentlik, nutq ko‗nikmalarining shakllanishi va rivoji izchil 
ravishda olib borilgan amaliy ishlar natijasidagina hosil bo‗ladi. Shuning uchun o‗qituvchi deyarli har bir 
mashg‗ulotda o‗tilgan mavzu asosida o‗quvchilarning og‗zaki va yozma nutqlari bilan bog‗liq 
kompetensiyalarini takomillashtirishga e‘tibor berishi lozim. O‗quvchilarni ijodiy fikrlashga, samarali 
muloqot madaniyatiga o‗rgatish uzoq davom etadigan jarayon. Buning uchun faqat til va adabiyot 
o‗qituvchilarining emas, balki barcha fan o‗qituvchilarining uzluksiz va birgalikdagi mehnatlari talab 
etiladi. Bunga boshlang‗ich sinflarda asos solinadi, o‗rta maktabda takomillashtiriladi hamda 
rivojlantiriladi. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida esa o‗zining eng yuqori bosqichiga ko‗tarilishi 
lozim. Shuning uchun ham, turli ta‘lim bosqichlarida uzviylik va izchillik prinsiplari asosida 
o‗quvchilarning og‗zaki va yozma nutqini o‗stirish uchun tinimsiz izlanishlar olib boriladi. 
Yangi tahrirda (kompetensiyaviy yondashuvdagi) tajriba-sinovdan o‗tkazilayotgan umumiy va 
o‗rta maxsus ta‘limning ―Adabiyot‖ dasturida ta‘lim bosqichlarida adabiyot o‗qitishning maqsad-
mazmunida o‗quvchining og‗zaki va yozma nutqiy kompetensiyasini rivojlantirishga alohida e‘tibor 
qaratilgan: 
– o„quvchilar og„zaki nutqining adabiy til me‟yorlari asosida shakllanishi va rivojini ta‟minlash, 
nutqiy kompetensiyani o„stirish; 
– yozma nutqlarida yuksak savodxonlik, adabiy til me‟yorlariga rioya etish, uslubiy rang-
barangliklardan foydalana olish malakalarining shakllanishiga erishish; 
– adabiy-badiiy asar mohiyatini, uning asosiy nuqtalarini og„zaki va yozma tarzda ifodalay olish, 
bu haqdagi o„z fikrlarini boshqalarga og„zaki va yozma tarzda yetkazish yo„llarini egallash kabilar. 
Mazkur dasturda o‗quvchilarning nutqiy kompetensiyasini takomillashtirish masalalariga 
boshlang‗ich adabiy ta‘limdanoq ahamiyat berib borilgan. Dasturda belgilanishicha, boshlang‗ich ta‘lim 

---

211 
(A1 daraja)da adabiy asarlarni o‗rganish (―O‗qish‖ darslari) jarayonida o‗quvchilarda quyidagi adabiy-
nutqiy kompetensiyalar takomillashadi: 
– fikrni og„zaki bayon qilish: hikoya, she‘r, ertak, topishmoq, maqol, tez aytish, rivoyatlarni to‗liq 
yoki qisqartirib so‗zlab berish; bolalar yozuvchilarining turli janrdagi asarlari mazmunini so‗zlay bilish; 
asar qahramonlarining xatti-harakatiga munosabat bildirish; o‗qilgan asar asosida kichik sahna 
ko‗rinishlarida qatnashish; mavzu yuzasidan suhbatda ishtirok eta olish; asarga ishlangan 
illyustratsiyalarga munosabat bildirish. 
–fikrni yozma bayon qilish: husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozish; asardagi 
qahramonlar haqida kichik matn tuza olish; badiiy asar mazmuni yuzasidan savollarga javob yoza olish; 
bolalar yozuvchilari, ularning asarlari nomini mustaqil yoza olish, tabiat tasviri, kuzatilgan voqea va 
hodisalar haqida kichik hajmdagi matnlar tuzish va yozish; o‗rganilgan mavzular doirasida bayon yozish 
va kichik matn yaratish. 
Adabiyot darslari o‗quvchilarning og‗zaki va yozma nutqlarini o‗stirishda beqiyos katta 
imkoniyatlarga ega. Bu yerda adabiy o‗qish, ifodali o‗qish, matnni izohlash, yod olish, qayta hikoyalash, 
matnning rejasini tuzish, asarning ajratib olingan alohida bir qismi, nomlanmagan asarlar (xususan, 
klassik adabiyotimizdagi lirik asarlar)ga sarlavha topish, asar muallifi yoki qahramonlarga maktublar 
yozish, adabiy asar yoki adabiy-tanqidiy maqolalarga taqriz yozish singari bir-biriga o‗xshamaydigan ish 
turlari mavjud. Mazkur ishlar bilan bog‗liq topshiriqlarni bajarish jarayonida o‗quvchilarning adabiy-
nutqiy, kommunikativ kompetensiyalari takomillashadi, badiiy idroki ham kamol topib boradi. 
Shu maqsaddan kelib chiqib, ona tili ta‘limining asosiy vazifasi o‗quvchilarning fikrlash 
salohiyatini, aqliy rivojlanishini, mantiqiy tafakkurini o‗stirish, o‗zini, o‗zgalarni va borliqni til vositasida 
anglashni hamda fikr va his-tuyg‗ularini ona tilining keng imkoniyatlari doirasida bayon eta olishni 
o‗rgatishdan iborat‖. 
Ma‘lumki, nutq – insonlar bir-biri bilan muomala va aloqa qilishning alohida usulidir. Nutq 
o‗zining ifodalanish usuliga qarab 2 ga bo‗linadi: og‗zaki nutq va yozma nutq. 
Og‗zaki nutq boshqa kishilar bilan bevosita aloqa jarayonida foydalaniladigan nutq, muloqotga 
kirishish vositasidir. Og‗zaki nutq ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo‗ladi. Gapirayotgan kishi so‗z va grammatik 
shakllarni maxsus tanlamay so‗zlasa, bu holda nutq ixtiyorsiz bo‗ladi. Gapirayotgan kishi o‗z so‗zlari 
uchun alohida ma‘suliyat sezib gapirganda, shu nutqni tinglayotgan kishi gapirayotgan kishi uchun 
alohida ahamiyatga ega bo‗lganda, nutq ixtiyoriy xarakterga ega bo‗ladi. Bunga misol tariqasida 
o‗qituvchining nutqini olishimiz mumkin. 
O‗quvchilar og‗zaki nutqini o‗stirishda maqollardan foydalanib quyidagi ishlarni bajarish mumkin: 
–maqollarni muayyan mavzu bo‗yicha guruhlash; –biror bir rasm mazmuniga mos maqollar yozish; – 
o‗qilgan matn mavzusiga mos maqol tanlash. 
Keltirilgan har bir maqolning qanday fikr ifodalashi, ularning tarbiyaviy ahamiyati haqida suhbat 
o‗tkaziladi. O‗quvchilar ularni sharhlash jarayonida nutqiga ko‗rk beruvchi, nutq ta‘sirchanligini 
oshiruvchi vositalardan biri maqollar ekanligiga ishonch hosil qiladilar va ularni nutqda qo‗llashga 
intiladilar. 
Ma‘lumki, mustaqil va ijodiy fikr yuritish jarayonida kichik maktab yoshidagilarning yozma 
nutqiga ham alohida e‘tibor berish lozim. Tafakkur mahsulini o‗z ona tilida og‗zaki ifodalash bilan birga 
uni yozma holda ham to‗g‗ri va xatosiz yozish muhimdir. 
―Yozma nutq o‗z maqsadi va shart-sharoitlariga ko‗ra qator o‗ziga xosliklarga ega. U masofa 
nuqtayi nazaridan yaqin bo‗lmagan, uzoqdagi, ayni shu zamonda yonma-yon bo‗lmagan suhbatdosh 
(shaxs, o‗quvchi)ga mo‗ljallangan bo‗ladi. 
Unda og‗zaki nutqdagi kabi imo-ishora, qo‗l va tana harakatlari bilan nutqqa yordam beradigan 
qo‗shimcha ―yordamchilar‖ yo‗q. Xuddi shuning uchun ham yozma nutqning aniq, ravon, tushunarli, 
ishonarli, mantiqiy jihatdan ham, grammatik va orfografik jihatlan ham to‗g‗ri bo‗lishi hayotiy ehtiyoj 
darajasidagi haqiqatdir. Bunda fikrning boshqalar tomonidan ham ayni yozayotgan tomon ko‗zda tutgan 
ma‘nolarni ilg‗ashga xalaqit beradigan narsalarning bo‗lmasligi muhimdir‖
???
Ma‘lumki, ona tili va adabiyot darslarining samaradorlik darajasi o‗quvchilarning o‗z ona tili 
boyliklari, uning imkoniyatlarini qay darajada o‗zlashtirganligi, ularda tegishli nutqiy va kommunikativ 
kompetensiyalarning shakllanganlik holati bilan belgilanadi. O‗quvchi o‗z fikrini izchil va chiroyli bayon 
qilib yozishga o‗rganishi uchun dars jarayonida grammatik topshiriqlar bilan birga diktantlardan va turli 
yozma nutqni rivojlantirishga qaratilgan metodlardan ham foydalanishi muhim. 
Badiiy asarlarni ifodali o‗qish, badiiy tasvir vositalarini tahliliy asosda o‗rganish o‗quvchilarning 
og‗zaki nutqini ravon qilishga, o‗z fikrini aniq va obrazli ifodalash, adabiy til me‘yorlariga rioya qilish 
kabi nutqiy, kommunikativ kompetensiyalarini takomillashtirishga, xullas, so‗zlashish madaniyati, 

---

212 
notiqlik san‘atiga nihoyatda ijobiy ta‘sir o‗tkazadi. Bu esa bevosita ularning yozma nutqlarida ham o‗z 
ifodasini topadi. Adabiy asarlarni o‗rganish bilan bog‗liq bo‗lgan yozma ishlarda esa o‗quvchilar 
adibning poetik mahoratiga munosabat bildiradilar, asarlarini tahlilga tortadilar. Bu jarayonda bevosita 
ularning yozma nutqiy kompetensiyalarida ham sezilarli darajada o‗sish va o‗zgarishlar yuz beradi.