O. X. Xamidov universitet rektori, rais

1) –дай (-дек) аффикслари ёрдамида ифодаланган шакли. Тилшунос Х. Дониѐров ўзбек 
тилида параллел шакл ҳисобланадиган –дай/ -дек нинг биринчиси қипчоқ шеваларидан, 
иккинчиси эса шаҳар шеваларидан олинганлигини кўрсатиб, улар ―адабий тилда морфологик 
вариантларгина бўлиб қолмасдан, балки маълум даражада дифференциялашган грамматик-
стилистик синонимлар‖ эканлигини ҳам таъкидлаган. Олим қайд этган дифференциялашув 
достонда ҳам аѐн бўлиб туради. Биринчидан, ўхшатишнинг –дек варианти достонлар тилида 
ниҳоятда кам, атиги 3та сўзга нисбатан ишлатилган; бириинчиси гулдек, қолгани Сувонхондек 
сўзида 2 ўринда: 
...Ошиқ дунѐ менга ваҳм солами? 
Туш васлига киши гулдек сўлами?.. (О. 290-б.) 
Гул сўзининг тимсолга айланиши деярли фольклор асарларда анъана тусига айланган. 
Худди бу ҳолат ― Орзигул‖ матнида ҳам мавжуд. 
Сувонхоннинг минган оти, 
Ўмрови зўр дарадай, 
Совриси қўрғон қалъадай, 
Қуббасини ярқиллатди... (О. 299-б.) 
Асарда –дай аффиксли ўхшатишли шаклларнинг қўлланилиш кўлами анча кенг: 
гулистондай (О. 316-б.); лочиндай ( 327-б.,331-б.); суқсурдай, қаҳрабодай, қордай, полвондай ва 
ҳоказо... 
2)ўхшатишнинг чиқиш келишиги қўшимчаси ёрдамида ифодаланган шакли: Достонда 
ўхшатишнинг бу кўриниши, асосан, ҳайвонга нисбатан қўлланган. Барча фольклор достонларида 
бўлгани каби ―Орзигул‖да афсонавий Олмакўз лақабли от образи учрайди. Бу от Сувонхоннинг 
энасидан қолган бўлиб, уни ҳеч ким минмаган. Ларзон каниз отни ҳеч юганлай олмай, охири 
инсонларга хос ширин муомала қилишга ўтади. Шу ҳолатни достонни куйловчи бахши Ислом 
шоир ўхшатишнинг ушбу туридан фойдаланиб, қуйидагича тасвирлайди: 
..Тўрт оѐғинг- тўртта қозиқ, 
Сиртинг сулув, сағринг ѐзиқ. 
Баданинг қизлардан нозик, 
Жонивор, кел юганга... 
3)кўмакчи (каби, мисли), боғловчи (гўё) сўзлар воситасида ифодаланган шакли: Бадиий 
адабиѐтда ой чиройли юз тимсоли, яъни гўзаллик тимсолларидан бири. Ой планетасининг энг 
чиройли кўриниши ўн тўрт кунлик бўлганида, Орзигулнинг ўн саккиз ѐшлик қиѐфаси худди шу 
тимсолга каби кўмакчили ўхшатиш шакли орқали қиѐсланган: 
...Ошиқ киши қон йиғлайди зору-зор, 

---

208 
Боқиб кўрдим боғ ичида бир дилбар, 
Ёр ишқига хонинг бўлди гирифтор, 
Ўн тўрт кунлик ой каби ҳусндор... ( О. 271-б.) 
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, юқорида ўхшатишли шаклларнинг айрим 
кўринишлари билангина чегараландик, холос. Аслида, фольклор асарларнинг асосини ўхшатиш 
санъати ташкил этади. Чунки, ― у образ яратишга кўмаклашиши билан бадиийликни юзага 
келтирувчи, ижодкор мақсадини, ниятини тўлароқ ифода этувчи восита сифатида, 
эмоционалликни рўѐбга чиқарувчи бадиий усул сифатида иштирок этади‖.