O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

kuchli
 va 
kuchsiz
 tiplarga bo‘linadi.  Kuchsiz 
tipdagilarda qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari kuchsiz kechadi, shuning uchun 
ham bularda nerv jarayonlarining harakatchanlik va m uvozanatlanganligiga aniq
360
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

baho berish qiyin.
Nerv tizimlari kuchli tiplar - 
muvozanatlashgan
 va 
mwozanatlashmaganlarga 
boM inadi.  B ulardan  b ir  guruhida  q o ‘z g ‘atish   va  to rm o zlan ish   ja ra y o n la ri 
muvozanatlashmagan, qo‘zg‘aIish torm ozlanishdan ustun turadi, bu tipdagilam ing 
asosiy  hossasi  muvozanatlashmaganligidir.  Muvozanatlashgan  tipda q o ‘zg‘alish 
va tormozlanish jarayonlari teng rivojlangan, bir-biridan ustunligi yo‘q, q o ‘zg‘alish 
va tormozlanish jarayonlari bir-biri bilan tez almasha oladi.
oliy nerv faoliyati tiplarining chizm asi 
kuchli 
kuchsiz
muvozanatlashgan 
muvozanatlashmagan
harakatchan 
Inart
1
1
 
serharakat 
kamharakat 
o ta  harakatchan 
kuchsiz
(sangvinik) 
(flegm atik) 
(xoterik) 
(m elanxolik)
M ana  shu  ko'rsatkich  bo‘yicha  O N F  
harakatchan
  va 
inert
  (kam harakat) 
tiplariga bo‘linadi. O'tkazilgan tajribalarga ko‘ra I.P. Pavlov ONF ni quyidagi tiplarga 
bo‘ladi:
1. 
Kuchli,  muvozanatlashgan,  harakatchan  tip  (sangvinik)dagilar  quyidagi 
xossalarga  ega:  q o ‘zg‘alish  va  to rm o zlan ish  jarayonlari  kuchli  rivojlangan, 
muvozanat holatda va bu jarayonlar bir-biri bilan tez almasha oladi.
2  
Kuchli,  muvozanatlashmagan,  o ‘ta   harakatchan  (xolerik)  tipdagilarda 
qo‘zg‘a!ish jarayoni  tormozlanishdan  ustunlik qiladi,  o ‘ta  harakatchan,  labilligi 
yuqori.
3.  Kuchli, muvozanatlashgan, kamharakat (flegmatik) tipdagilarda nerv jarayoni 
m a’lum darajada kuchga ega, lekin q o ‘zg ‘alish va tormozlanish jarayonlari bir-biri 
bilan sekin almasha oladi, ya'ni kam harakat, labilligi past.
4.  Kuchsiz tip (melanxolik), qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari ju d a  kuchsiz, 
tezda charchab qoladi va ish qobiliyati pasayib ketadi.
Ikkinchi signal tizimi mavjudligi, fikrlash va ijodiy ishlar bilan shug‘ullanganligi 
tufayli  odam lar ONF tiplari farqlanadi.  I.P.  Pavlov shu holatga aham iyat bergan 
holda odam lam i  ikki  tipga bo‘ldi:  Badiiy  va  fikrlovchi. 
Badiiy tipdagi
 odamlar 
yorqin tasavvur qilish bilan fikrlaydi; ulam ing bilish, ijod qilish jarayonlari yorqin 
badiiy siym olar orqali amalga oshiriladi; ular miyasida birinchi signal tizim i orqali 
olingan yorqin ko‘rinishlaraniq ifodalanadi. 
Fikrlovchi tipda
 esa o ‘rganish, fikrlash 
mavhum tushunchalarga asoslanadi; ular uchun signallarhaqidagi xab arlark o ‘proq 
ahamiyat kasb qiladi, ya’ni ular miyasida ikkinchi signal tizimidan kelgan axborotlar 
ko‘proq o ‘z aksini topadi.
B irinchi va ikkinchi signal tizim lari. K o‘rish, eshitish va boshqa sezish a ’zolari 
orqali tashqi  dunyoning ongimizga ta ’sir etishi 
birinchi signal tizimi
 deb ataladi,
361
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chunki voqelik ongimizda bevosita o ‘z aksini topmoqda. Birinchi signal tizimi odam 
va  hayvonlarda  mavjud.  Yuqori  rivojlangan  hayvonlarda  (sut  emizuvchilarda), 
q u sh lard a  nisbatan  m urakkabroq  signal  mavjud  b o ‘lib,  u lar  xavf-xatar,  bu 
maydonning egasi kimligi va boshqa xabarlami har xil tovushlar yordamida beradilar. 
Faqat insonlarda, mehnat va ijtimoiy faoliyatlari tufayli 
ikkinchisignal tizimi
- nutq 
rivojlangan.
N utqdagi so‘zlar narsalaming ramzi, sifati, moddiy dunyo voqeliklari haqidagi 
kuchli  shartli  ta ’sirlovchilardir.  Bu  signal  tizimi-talaffuz qilingan  yoki  o ‘qilgan 
so‘zlam i  qabul  qilishdan  iborat.  B ir xil  voqelik, narsalar boshqa tilda bo'lakcha 
talaffuzda  b o ‘lib yozilishi  ham  farqlanadigan  so‘z-verbal  qabul  qilinib  mavhum 
tushuncha  paydo  qilinadi.
B olalarda so‘zlam i tushunish, so‘ngra talafluz qilish eshitilgan so‘zlami ayrim 
voqelik,  narsalar  bilan  bog‘liqligini  anglashi  natijasida  kelib  chiqadi.  Moddiy 
dunyoning miyadagi subyektiv siymosi neyroniar mexanizmlari yordamida olingan 
axborotni  mavjud  boMgan  obyektiv  dunyo  bilan  taqqoslash  natijasida  paydo 
bo‘ladi. Ikkinchi signal tizimi hosil boMishi va rivojlanishi natijasida voqelikni ongda 
abstrakt  aks  etishi  va  ulardan  tushuncha,  tasavvur  hosil  boMishi  imkoniyatlari 
paydo b o ‘ ladi. Ikkinchi signal tizim ining ta ’sirlovchilari obyektiv dunyoni o ‘zida 
aks  ettiruvchi,  tushunchalam i  umumlashtiruvchi  so‘zlardir.  So‘zlar  yordamida 
birinchi  signal  tizimi  orqali  olingan  siymolami  sezishdan  ikkinchi  signal  tizimi 
yordam ida tasavvur qilish  va tushunishga  o ‘tiladi.  Fikrlash jarayonining asosida 
so‘zlar yordam ida  ifodalangan mavhum tushunchalar bilan  ishlash yotadi.
Til
 - b u  fikmi ifodalovchi va fikming mavjudligini ko‘rsatuvchi vositadir. Fikrlash 
natijalari  so ‘z va gaplarda o ‘z  ifodasini  topadi,  ular yordamida  fikr almashinish 
imkoniyati paydo bo‘ladi.
Nutq
 so‘zlar yordamida ju d a ko‘p a ’zolar faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi. 
So‘zlar  fiziologik  faol  omil  b o 'lib ,  ichki  a ’zolar  faoliyatini,  modda  almashinuv 
jarayoniningjadalligini, mushak va sensor tizimlar faoliyatini o ‘zgartira oladi. Aytilgan 
yoqimli so‘zlarishqobiliyatini oshirishi vayaxshi kayfiyat hosil qilishi mumkin. Bemor 
oldida aytilgan birorta noo‘rin so‘z uning ahvolini og‘irlashtirib q o ‘yishi tabiiy.