O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

doimiy
 va 
so nib boruvchilarga
 boMinadi.
Doimiy tormoz.
  Itdayaxshi so‘!akajratuvchi shartli refleks hosil qilingan holatda 
shartli q o ‘zg‘atuvchining ta’siriga it kuchli soMak oqishi bilanjavob beradi. Biroq 
sharth qo‘zg ‘atuvchi ta ’siri bilan birga itga o g ‘riq  berilsa, bir tomchi ham  s o ‘lak 
oqmaydi: shartli refleks yo‘qoladi. Shartli soMak ajratuvchi refleksning tormozlanishi 
hayotiy muhim shartsiz himoyalanuvchi refleks hisobiga yuzaga keldi. Organizm ga 
ziyon keltiruvchi og‘riq reaksiyasi shunchalik muhimki, barcha imkoniyatlami ishga 
solib,  undan  qutulish  zarur.  Shartsiz  torm ozlanish  boshqa  reflekslam i  to ‘xtatib 
organizmni og‘riqdan qutqarishga y o ‘naltiradi.
Itga  k o ‘p  marta  og‘riqni  chaqiruvchi  ta ’sir  qilsa,  u  shuncha  m arta  reaksiya 
beradi. Takrorlanish hisobiga javob reaksiyasining kuchi kamaymaydi.
Doimiy  shartsiz  tormozlanishning  m anbalari  boMib,  turli  shartsiz  reflekslar 
boMishi mumkin. Masalan, tajriba vaqtida itda barcha shartli reflekslar o ‘z-o ‘zidan 
y o ‘qohb ketadi. Agar itni tashqariga olib chiqib siydik pufagini bo‘shatishga imkon 
yaratilsa barcha shartli reflekslar qaytadan paydo boMadi. Bunda shartli reflekslar 
siydik  pufagini  cho‘zi!ishidan  hosil  b o ‘lgan  interoretseptorlam ing  im pulslari 
hisobiga tormozlanadi.
Shartsiz tormozlanish boshqa shartli refleks ta ’sirida ham yuzaga kelishi mumkin. 
Bu  hayvonlar  xulq-atvorining  nihoyatda  egiluvchanligini  ko‘rsatadi.  M asalan, 
qopqonga  sepilgan  don  qushni  unga  yaqinlashishiga  sabab  boMadi,  biroq  shu 
vaqtda  qush  tutuvchining  sharpasi  q u sh n i  uch irib   yuboradi.  B unda  sh artli 
himoyalanish refleksi shartli ovqatlanish refleksini tormozlaydi.
Odamlarda ju d a  ko‘pshartli reflekslar borligi  tufayli bir faoliyatini to'xtatish
yoki  kuchaytinsh  uchun juda ko‘p im koniyatlarga ega. Odamlaming flkrlashi  va
xulq-atvorida odamni «irodaviy faoliyati» m uhim ahamiyatga ega. Masalan, otishma
bo  fayotgan  jo y d a   askar  biologik  m uhim   aham iyatga  ega  b o 'lg a n   sh a rtli
himoyalanish  refleksiga ko'ra tanasi  bilan  yerga  iloji  boricha yopishadi,  chunki
hayotyoki o ‘lim masalasi ko‘nda!angturibdi. Biroq «Vatan uchun o!g‘a» buyrug‘i
beriladi, yonida yotgan o‘rtoqlan turadi, shartli himoyalanish refleksi ongli ravishda 
tormozlanadi.
So
 
'nib boruvchi tormoz.
 Shartli reflekslar shartsiz tormozlanishi moMjallovchi 
(tusmollash) refleks yuzaga kelganda ro ‘y  beradi. Masalan, so‘lak ajratuvchi shartli 
refleks yuzaga kelgan vaqtda kamera devori  taqqillatilsa,  it o ‘sha zahoti  hushyor 
tortib  sharth  so‘lak  oqishi  to‘xtaydi.  Biroq  shunday  taqqillatish  k o ‘p  m arotaba 
takrorlansa soMakajralishining tormozlanishi susayib, oxiri mutlaqo ta ’sir qilmaydi. 
Demak,  takrorlanuvchi  moMjallovchi  reflek s  o ‘zining  torm ozlovchi  ta ’sirini 
yo‘qotadi.  MoMjallovchi  refleksni  bir xil  sharoitda asta sekin y o ‘qolishi  muhim 
biologik  ahamiyatga ega.  So'nib  boruvchi  torm oz  ta’sirini  odam  doim o  sezadi.
357
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

N otanish minbarda ma’ruzachi ayrim hollarda uning uchun yaxshi tanish narsalarni 
ham  esdan chiqaradi,  ammo b iro z moslashgandan keyin eshituvch.larga mayda- 
chuyda narsalarni ham eslab aytib beradi.
Shartli  (ichki)  tormozlanish
 
.
Vaqt o‘tishi bilan oliy nerv faoliyati mukammalashadi, ya’m xulq-atvor keraksiz, 
eskirgan  elementlardan  tozalanadi.  Bu jarayon  har  bir  shartli  refleksm  o  zida 
ketadigan tormozlanish jarayonlari bilan bogMiqholdakechadi.
Shartli tormozlanishni quyidagi turlari farqlanadi: so