O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

К  -   po'stloq;  ZS -   ko'ruv  markazi;  SJ
 -  
so 'la k  bezi;  KP
  -  
hazm  markazining 
po'stloqdagi vakiiligi;  G -  ko‘z;  M-muskul; 
Ya -  til; S -  po 'stloq ostt markazi;  1  -  bosh 
miya po 'stlog‘i kutrang moddasidagi ko'ruv 
markazi  bilan  so'lak  ajralish  reflekslari 
orasidagi vaqtinchalik  aloqa;  2  -   oq  mod- 
dadan o'tgan assotsiativyo'l;
3 -  po 'stloq osti markazlaridagi yo
 7.
Shartli  refleks hosil bo'lish  mexanizmi.
  Shartsiz  refleksni  qandaydir  befarq 
ta’sirot bilan bir necha bor mos kelishi natijasida shartli refleks hosil bo‘Iadi. Markaziy 
nerv sistemasi ikki nuqtasining bir necha bor bir vaqtda q o ‘zg ‘alishi ular o ‘rtasida 
vaqtinchalik aloqa
 hosil bo‘lishiga olib keladi, natijada dastlab muayyan shartsiz 
refleksga hech  qanday aloqasi  bo‘lmagan  befarq ta ’sirot  ushbu  refleksni  chaqira
353
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshlaydi.  Demak,  shartli  refleks hosil  bo‘lishi mexanizmi  asoslda 
vaqtinchalik 
aloqaning  hosil  bo'lishi
 yotar  ekan.
l.P. Pavlov dastlab vaqtinchalik aloqa shartli ta ’simi qabul qiluvchi bosh miya 
po‘stlog‘ida va shartsiz refleksning po‘stloq osti markazlari o‘rtasida hosil bo‘ladi, 
degan. Keyinchalik tajriba natijalariga asoslangan holda, l.P. Pavlov vaqtinchalik 
aloqa  faqat  bosh  m iya  p o ‘slog‘ida  shartli  ta’sirotning  va  shartsiz  refleksning 
po‘stloqdagi m arkazlari orasida hosil b o ‘ladi, degan xulosaga keladi.  l.P.  Pavlov 
laboratoriyasida har qanday shartsiz refleksning bosh miya po‘stlog‘ida markazi 
mavjudligi tajribada isbotlab berildi.
Vaqtinchalik  aloqaning  hosil  bo'lishi fiziologik  mexanizmi.
  l.P.  Pavlov 
b o ‘yicha vaqtinchalik aloqaning hosil bo‘lishi bir vaqtda bosh miya po‘stlog‘ining 
ikki  nuqtasi  q o ‘zg ‘alishi:  y a’ni,  shartli  ta ’sirotni  qabul  qiladigan  va  bosh  miya 
p o ‘stlog‘idagi  shartsiz refleks markazlarining bir vaqtda qo‘zg‘alishi natijasidir. 
Bosh miya po ‘stlog‘idagi b ir vaqtdagi qo‘zg‘aIishlaming mavjudligi, qo‘zg‘alish 
jarayonining kuchsizroq joydan (shartli ta’sirot natijasida kelib chiqqan), kuchliroq 
(shartsiz ta’sirot natijasida kelib chiqqan) joygaharakatlanishinikeltirib chiqaradi. 
Shu  harakatlar natijasida  bosh  miya p o ‘stlog‘ining  ikki  nuqtasi  o ‘rtasida yangi 
yo‘l ochiladi. Demak, l.P. Pavlov bo‘yicha vaqtinchalik aloqa hosil boMishi mexanizmi 
asosida yangi y o ‘! ochilishi -dom inantlikjarayoniyotadi. Lekin dominant o ‘choq 
va vaqtinchalik aloqa o ‘rtasida katta farq mavjud, dominant o ‘choq qisqa davom 
etsa, hosil b o ig a n  vaqtinchalik aloqa turg‘un bo‘ladi. Shuning uchun dominantlik 
jarayoni vaqtinchalik aloqa hosil bo‘lishiningboshlang‘ich davrida, ya’ni neyronlar 
orasidagi ishtamay turgan sinapslaming ishlab ketishida katta ahamiyat kasb etadi.
Vaqtinchalik aloqaning mustahkamlanishi, ya’ni bosh miya po‘stlog‘ ining ikki 
nuqtasi orasidagi sinapslam ing o ‘tkazuvchanligi turg‘unligi boshqa mexanizmlar 
asosida amalga oshiriladi. Ayrim tadqiqotchilar fikricha, neyronlararo sinapslarda 
o'tk azu v ch an lik n in g   osonlashishiga  sabab  berilayotgan  takroriy  ta ’sirotlar 
natijasida bosh miya p o ‘stlog‘idagi funksional o ‘zgarishlardir.
Shartli va shartsiz ta’sirotlaming mos kelishi oraliq neyronlarda yo‘qolmaydigan 
iz qoldiradi, natijada bu yerda o‘tkazuvchanlikturg‘un b o iib  qoladi.
Ayrim  tadqiqotchilar  fikricha,  vaqtinchalik  aloqa  bosh  miya  po‘stlog‘idagi 
morfologik  o ‘zgarishlar  bilan  bog‘liq.  !.S.  Beritov  b o ‘yicha  shartli  va  shartsiz 
ta ’sirotlar  natijasida  q o ‘z g ‘a!ayotgan  bosh  miya  p o ‘stlo g ‘i  sohalari  orasida 
neyronlar va  ulam ing  sinaps sohasi  yo‘g ‘onlashishi  kuzatiladi.  Bundan tashqari, 
neyron  tanasi  impuls  kelayotgan  tomonga  va  uning  o ‘simtasi  esa  qo‘zg‘alish 
uzatilayotgan tomonga qarab uzayadi va bu o ‘zgarish!ar natijasida qo‘zg‘alishning 
o ‘tkazilishi tezlashadi.
A.I.  Roytbak fikricha,  vaqtinchalik aloqaning hosil  b o iish i  asosida mana shu 
ikki nuqta orasidagi neyronlam ing miyelin qobig‘i bilan qoplanishi yotadi.
P.K.  Anoxin  b o ‘yicha  vaqtinchalik  aloqa  shartli  va  shartsiz ta'sirotlar  bosh 
m iya  p o ‘s tlo g ‘in in g   b itta   n e y ro n ig a   k elib  tu g ash i  va  m ana  shu  neyron 
aksoplazmasida  ketadigan  kimyoviy jarayon  natijasida  RNK  kodi 
0‘zgaradi  va 
vaqtinchalik aloqani ta ’m inlovchi oqsil molekulasi sintezlanadi.