impulsatsiyaning chastotasini oshirib javob beradilar. H ar bir hid biluv retseptori
bir emas, balki bir necha hid taratuvchi moddalarga ja v o b beradi, lekin ulam ing
ayrimlariga ko‘proq e ’tibor beradi. Retseptom ing bu xossasi zamirida har xil
moddalar ta’siriga hid biluv sensor tizim m arkazlarida ayni shu hidlarga nisbatan
tanish va kodlash hodisalari ro ‘y beradi. E lektrofiziologik tekshirishlar shuni
ko‘rsatdiki, organizmga berilgan har xil hidlarga piyozchaning qo‘zg‘algan va
tormozlangan qismlari turlicha b o iish im a’lum bo‘ldi. Yuqoridagi tadqiqotlarasosida
hid bilish jarayonida
axborotlarning
kodlash usullarini to ‘la ochib bermadi.
Hid biluv tizimining markaziy proyeksiyasi.
Hid biluv tizimining o ‘ziga xos
îomoni shundaki, uning afferent tolalari talam usda kesishm aydi, ya’ni bosh
miyaning qarama-qarshi tomoniga o ‘tmaydi. Hid biluv piyozchasidan chiquvchi
trakt bir necha tutamlardan tashkil topadi va quyidagi oldingi miya bo‘limlariga
yo‘naladi:
oldingi hid biluv yadrosiga, hid biluv b o ‘rtig‘iga, prepiriform po‘stloqqa,
periamigdalyar po‘st!oqqa va bodomsimon yadrolar kompleksining bir qismiga.
Hid biluv markazlarining barchasi ham hidni ajratishda ishtirok etmaydi, shuning
uchun bu markazlami assotsiativ markazlar tarzida qarash maqsadga muvofiq bo‘ ladi.
Bu markazlar murakkab ovqatlanish, himoya, jin siy va boshqa refleksni yuzaga
chiqaruvchi tizimlar bilan o ‘zarobog‘lanishini ta’minlaydi. Hid biluv piyozchasining
efferet idora etilishi ham yaxshi o ‘rganilmagan.
Odamlarda hid biluv tizimining sezuvchanligi.
Insonlarda bu sezgirlik ju d a
yuqori: bitta hid biluv retseptori hid taratuvchi moddaning bitta molekulasi asosida
q o ‘zg‘alishi mumkin, unchalik ko‘p bo‘lmagan retseptorlam ing qo‘zg‘alishi hid
bilish hissini chaqirishi mumkin. Shunday bo‘lsa ham, insonlar hid taratuvchi modda
hidi bosh!ang‘ich konsentratsiyaning atigi 3 0 -6 0 % ini ajrata oladi (ajratish
bo‘sag‘asi). Itlarda bu ko'rsatkich odamlarga nisbatan 3 - 6 marotaba yuqori. Hid
biluv tizimda adaptatsiya birmuncha sekin ro‘y beradi, bu holat havo tezligiga va
hid taratuvchi moddaning konsentratsiyasiga bogMiq bo'ladi.
T a ’m biluv tizimi. Evolyutsiya jarayonida ta ’m bilish ovqatni iste’mol qilish
yoki qilmaslikda muhim bosqichga ko'tarildi. Tibbiy sharoitlarda ta’m bilish boshqa
sensor tizimlar hid biluv, taktil va termik sensor tizimlar bilan birgakombinatsiyalandi.
T a ’m bilish xuddi hid bilish kabi xem oretsepsiyaga asoslangan. T a’m bilish
retsep to rlari o g ‘iz b o ‘sh lig ‘iga tushgan oziq m o d d a la rn in g xarakteri va
konsentratsiyasi to‘g ‘risidagi axborotlami uzatadi. U lam ing qo‘zg‘alishi miyani
turli bo‘limlarida shunday murakkab zanjir reaksiyalarini chaqiradiki, bunda yo
hazm a’zolarini ishga tushiradi yoki organizm uchun zararli moddalami og‘iz orqali
tuflab chiqarib yuboradi.
Ta'm bilish retseptorlari.
T a ’m bilish retseptorlari tilda, halqumning orqangi
devorida, yumshoq tanglayda, bodom chalarda va kekirdak ustida joylashgan.
Ulaming ko‘pchiligi tilning uchida, qirg'oqlarida va tilning orqangi qism ida
joylashadi. Ta’m biluv hujayraiari kolbachasimon shaklga ega bo'lib, odamlarda
uning uzunligi va kengligi 70 mkm atrofida. T a’m biluv hujayraiari tilning shilliq
qavati yuzasigacha yetib bormaydi, balki og‘iz b o ‘shlig‘i bilan maxsus teshiklari
orqali bogManadi.
349
www.ziyouz.com kutubxonasi
T a’m biluv h u jay ra lari - organizmdagi eng kam umr ko'ruvchi epitelial
hujayraiardir, o‘rtacha har 250 soatda eski hujayra yangisi bilan almashiniladi. Har
b ir ta ’m biluv h u ja y ra la rid a uzunligi 10-20 m km b o ‘lgan 3 0-40 ta nozik
mikrovorsinkalar b o ‘!adi. Bu mikrovorsinkalar retseptorlar qo‘zg‘alishidamuhim
ahamiyatga egadir. T axm in qilishlaricha, mikrovorsinkalarda faol markazlar-
stereospetsifik qism lar b o ‘lib, har xil moddalami tanlab adsorbsiyalaydi. Oziq
moddalaming kim yoviy energiyasini retseptorlar nerv q o ‘zg‘alishiga aylanish
mexanizmi hali oxirigacha ochilmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
