O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

vaqt,  ms
24
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

refrakter fazaga mos keladi. Bu fazada to ‘qim a q o ‘zg‘aluvchanligi asta-sekin ortib 
boradi. Bu faza nerv tolalarida 5-10 ms davom  etadi. Q o‘zg‘aluvchan to 'q im a bu 
fazada kuchli ta’sirga javob qaytara oladi, am m o harakat potensialining amplitudasi 
keskin kamaygan bo‘ladi.
Q o‘zg ‘aluvchan to ‘qimalar tadqiqot qilinganda mahalliy jav o b  ham da manfly 
izli potensiaii davrida bo‘sag'a osti stim ullarga ham to'qim ada harakat potensialini 
generatsiyasi kuzatiladi. Bu faza supernorm al yoki ekzaltatsiya fazasi deb ataladi. 
Q o ‘z g ‘alu v c h an   to ‘qim alardagi  iz   d e p o ly a riz a tsiy a s in i  k u c h a y tira d ig a n , 
uzaytiradigan ta ’sirlar, masalan, zaharlanish supernormal fazasini kuchaytiradi va 
u zaytiradi. Iz potensiaii yo‘q nerv tolalarda bu faza ham bo‘lmaydi.  Bu fazaning 
d a v o m iy lig i  3 0   m s  ni  ta sh k il  e ta d i.  Q o ‘z g ‘a lu v c h a n   m e m b ra n a n i  izli 
g ip e r n o ly a riz a ts iy a   d a v rid a   s u b n o r m a l  fa z a   b o s h la n a d i  b u   h o la t 
qo‘zg‘a!uvchanlikning pasayishi bilan nam oyon boMadi.
L ab illik .  Q o ‘zg ‘aluvchanlikni  b aholashda  ta ’sir  b o 'sa g 'a si  foydali  vaqt, 
xronaksiyalardan  tashqari  labillik  tushunchasi  ham  ishlatiladi.  L abillik  yoki 
funksional  chaqqonlik  tushunchasini  birinchi  b o iib ,  fanga  N.  Y e.  Vvedenskiy 
kiritgan. Labillik yoki funksional chaqqonlik degandaN . Ye. Vvedenskiy «mazkur 
apparatning fiziologik faoliyatiga hamroh boMadigan elementar reaksiyalaming ozmi- 
k o ‘pmi tezligi» ni tushungan.
N. Ye. Vvedenskiy fikriga ko'ra, tez-tez beriladigan ta ’sirlarga q o ‘zg‘aluvchan 
to ‘qima  I  sekundda qancha ko‘p  harakat  potensiaii  bilan ja v o b  bera olsa,  o ‘sha 
labillik o ‘lchovi hisoblanadi.
Q o‘zg ‘aluvchan  to'qim aning  labilligi  uning  m utlaq  refrak ter  davri  bilan 
aniqlanadi. Olim laravvaligaritm ik qatorda im pulslaro‘rtasidagi minimal interval 
mutlaq refrakter davrining uzunligiga aniq mos kelishi kerak, deb hisoblashar edi. 
Ammo stimullar mutlaq refrakter davrga teng interval bilan kelib turganda  faqat 
ikkita  impuls hosil  boMadi,  uchinchi  im puls esa to'qim aning ta ’sirlangan joyida 
depressiya  avj  olishi  tufayli  tushib  qoladi.  Shu  sababli  stim ullar  qatorida  ta ’sir 
ritmini yuzaga chiqarish uchun shu stim ullar o'rtasidagi interval m utlaq refrakter 
davridan birmuncha ortishi k e ra k .
Organizmda ixtiyoriy harakatlami vujudga keltiruvchi nervtolalaridan o'tadigart 
impulslar soni bir sekundda 50 dan oshm aydi, labilligi eng yuqori eshituv nervining 
sezuvchi tolalari  va tormozlovchi  R enshou  hujayralarda  ular o ‘tkazishi  mumkin 
bo‘ Igan impulslar soni bir sekundda  1000 dan ortiqroqdir.
Turli organizimlarda va hatto bir organizmning o ‘zidaham  harakatlanuvchi nerv 
tolalari labillikjihatdan bir-biridan ancha farq qiladi, lekin shunday boMsa ham, bu 
labillik  hamisha  tegishli  muskul  tolalarining  labilligidan  ancha  yuqori  boMadi. 
Q o‘zg ‘alishni nerv dan muskulga o'tkazadigan sinaps apparatining labilligi yanada 
kamroq.
Nerv  yoki  muskulning  ritmik  ta ’sirlanish jarayonida  ham  labillik  o'zgarishi 
mumkin, chunki q o ‘zg‘alish toMqinlari ritm ik qatorda o ‘zaro ta ’sir etib turadi.  Bu 
o ‘zaro ta’sir ba’zan labillikning kamayishiga sabab bolsa, ba’zan, aksincha, labiilikni 
oshirib yuboradi.
25
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Labiüikning shu tariqa ortishiga yoki A. A. Uxtomskiy ta ’biri bilan aytganda, 
ritm ning o ‘zlasht¡rilishiga, baqaning yakkalangan  nerv tolasida G.  Meves qilgan 
tajribani misol qilib keltiraylik. Baqaning yakka nerv tolasi sekundiga 460 chastotali 
ritm ik  stimullar  bilan  ta’sirlanadi.  H ar  bir  stimulga javoban,  harakat  potensiali 
v u ju d g a  keldi.  S o‘ngra  stim ulyatsiya  chastotasi  oshirilib,  sekundiga  740  ga 
yetkazildi. Dastlab tola faqat har b ir ikkinchi stimulga javob qaytardi, ya’ni ta’sirlar 
ritm ining transformatsiyasi ro ‘y berdi. Lekin shunday ta’sir bir necha sekund davom 
ettirilgach, tola o ‘ziga berilgan ritmni o ‘zlashtira boshladi va javob berish chastotasi 
oshib, sekundiga 740 impulsga yetdi.
M odda almashinuvidagi qaysi jarayonlarqo‘zg‘alishi vaqtida membrana orqali 
o ‘tgan N a‘ ionlarining protoplazm adan tashqi eritmaga faol ravishda chiqarilishini 
ta ’minlasa, ritmning o ‘zlashtirilishi o ‘sha jarayonlaming tezlashuviga bog‘liq.
N e y ro n lar fiziologiyasi.