O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

E le k tr  to k in in g   q o 'z g 'a lu v c h a n   to 'q im a la r g a   ta ’siri.  E k s p e rim e n ta l 
fiziologiyada  q o ‘zg‘aluvchan  to ‘q im a la r  xususiyatlarini  o ‘rg an ish d a,  klinik 
amaliyotda  bemorlarga  tashxis  qo‘yishda  ham da  davolash  m aqsadlarida  elektr 
tokidan  keng  foydalanadilar.  Shu  m unosabat  bilan  elektr tokini  q o ‘z g ‘aluvchan 
to ‘qim alarga  ta ’sir  etish  mexanizmini  batafsil  ko‘rib  chiqamiz.  Q o ‘z g ‘aluvchan 
t o ‘q im alarn i  ja v o b   reaksiyasi  to k n in g   t a ’s ir   etish  shakliga  (d o im iy   yoki 
o ‘zgaruvchan),  ta ’sir  etish  davomiyligiga  ham da  tokning  ortib  borish  tikligiga 
bog‘liq b o ‘ladi.
0 ‘zgarm as  elektr  toki  qo‘zg‘aluvchan  t o ‘qimaga  qutbli  ta ’sir  k o ‘rsatad¡. 
M ikroelektrodlar yordam idao‘tkaz¡lgan tajribalar shuni ko‘rsatadik¡, katod ostida 
hujayra  mem branasi  depolyarizatsiyaga  uchrasa,  anod  ostida  giperpolyarizat- 
siyalanadi.  Birinchi holda, kritik potensial bilan membrana potensiali o ‘rtasidagi 
farq kamayadi, buning natijasida katod ostida q o ‘zg‘aluvchanlik ortadi, anod ostida 
esa  qaram a-qarshi  hodisa  yuz  beradi,  y a ’ni  q o ‘zg‘aluvchanlik  pasay ad i.  Bu 
hodisalam i  k ash f etgan  E.  Pflyuger tajribada  quyidagilami  isbot  qildi:  Pflyuger 
elektrodlardan  biri  ostidagi  nervni  shikastladi,  ikkinchi  elektrodni  esa  nervning 
shikastlanm agan  qismiga  o ‘m atdi.  K atod  nervning  shikastlanm agan  qism iga 
tekkanda  q o ‘z g ‘aIish  tokning  ulanish  p a y tid a   kelib  chiqdi;  katod  n erv n in g  
shikastlangan  qism iga  o ‘matiÍib,  anod  esa  nervning  shikastlanm agan  jo y id a  
turganda, q o ‘zg ‘alish tokning uzish paytidagina kelib chiqdi. Tokni uzish paytida, 
ya’ni anod ostida qo‘zg‘alish yuzaga keladigan paytda ta ’sir bo‘sag‘asi tokni ulash 
paytida, ya’ni  katod ostida qo‘zg‘alish vujudga keladigan paytga nisbatan ancha 
yuqori  b o ‘ladi.  Keyinchalik  ta’sim ing  qutb  qonuni,  deb  atalgan  bu  hodisalar 
bevosita ham  tasdiqlandi,  bunda to‘qim aning o ‘zgarmas tok qutblariga  bevosita 
bogM anganjoyida harakat potensiallari yozib olindi.
0 ‘zgarmas tokning katodi bilan anodi nerv tolasiga bevosita ulanadigan jo y d a  
membrana  potensiali  o ‘zgarib qolmaydi.  Bu  o ‘zgarishlar qutblardan  birm uncha 
narida ro‘y beradi, lekin katod va anoddan uzoqlashgan sari potensialning o ‘zgarish 
miqdori sekin-asta kamayib boradi.
Potensialning qutblaryaqinidagi bunday o ‘zgarishlari elektrotonik o ‘zgarishiar 
deb ataladi. Katod oldidagi o‘zgarish!ar katelekírotonik o 'zgarishiar, anod oldidagi 
o ‘zg arish !arn i  esa  anelektrotonik  o 'z g a r is h la r   deb  y u ritilad i.  M e m b ra n a  
potensialining kat  va anelektrotonik o ‘zgarishlari to ‘qim aningunga berilgan tokka 
faol javob qaytarishi bilan bog‘liq emas, ular s o f fízik tabiatli bo‘lib, potensialning 
sust o ‘zgarishlari deb atalsa, maqsadga m uvofiq  bo‘Iadi.
D epolyarizaísiyaning kritik darajasi.  K atod ostida nerv tolasidagi m em brana 
p o te n sia lin in g   o ‘zg arish larin i  q ay d   q ilis h   shuni  k o ‘rs a td ik i,  m e m b ra n a  
depolyarizatsiyasi kritik darajaga yetgan paytda harakat potensiali vujudga keladi.
D epolyarizatsiyaning  kritik  darajasi  q o ‘llanilgan  stim ulning  x arak terig a,
21
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

elektrodlam ing joylanishiga va boshqa shu kabi holatlarga bog‘liq b o ‘lmay, faqat 
m em brananing o‘z xossalariga b o g iiq d ir.
T urli  kuchdagi  uzun  stimul  (A ) bilan  kalta stimullar (B  va  D)  ta ’sirida  nerv 
tolasidagi  membrana  potensialining  o'zgarishlarini  qayd  qilgan  yozuv  rasmda 
keltirilgan.  Membrananing tinchlik potensiali 80 mv dan kritik m iqdor 60 mv ga 
tushgan  paytda  barqaror  harakat  potensialining  kelib  chiqishi  rasm da  ko‘rinib 
turibdi. Bunda membrana depolyarizatsiyasining ro‘y berish tezligi bilan farq qildi.
T o k   kuchi  kam  bo‘lganida  m em brana depolyarizatsiyasi  sekin-asta taraqqiy 
etdi, shu sababli harakat potensialining kelib chiqishi uchun stimul uzoqroq ta’sir 
etishi  kerak edi.  Tok  kuchi  ortganda  depolyarizatsiyaning taraqqiy  etish  tezligi 
ham   oshib  bordi  va  stim ulning  ta ’sir  etadigan  minimal  vaqti  shunga  yarasha 
kam aydi. Bundan anglashiladiki, ta’sim ing minimal vaqti katod ostidagi membrana 
depolyarizatsiyasining kritik m iqdorga yetishi uchun zarur v a yetarli vaqtdir.
T okning shu kuchida  m em brana depolyarizatsiyasi  qancha katta tezlik bilan 
taraqqiy etsa, foydali vaqt o ‘shancha qisqa boMadi yoki aksincha. Shu tok kuchida 
k a to d   o stid a g i  d e p o ly a riz a ts iy a n in g   taraq q iy   e tish   te z lig i,  b irin ch id an , 
m em brananing  doimiy  vaqti  RC  (R  — membrananing  qarshiligi  va  S  — sig  imi) 
ikkinchidan, natriy ionlarini o ‘tkazuvchanlikning ortib borish tezligigabog‘liq.
B oshqacha  aytganda,  ta ’sim in g   foydali  vaqti  mem brananing  passiv  elektr 
x o s s a la ri  -   s ig 'im i  va  q a rs h ilig i  b ila n ,  shuningdek,  m em b ra n an in g   ion 
o ‘tkazuvchanligini o ‘zgartiradigan faol mexanizmning xossalari bilan aniqlanadi.
L o k al javob. Qo ‘zg‘aluvchan to ‘qima bo‘ylabtarqala oladigan harakat potensiali 
t a ’sirg a   ja v o b   berishining  y ag o n a  shakli  emas.  Q o‘zg‘aluvchan  har  qanday 
to‘qim ada harakat potensiali bilan bir qatorda mahalliy, tarqalmaydigan javob olishi 
ham  mumkin, buning uchun b o ‘sag‘adan past stimullardan foydalanish kerak.
T o k   kuchi  yanada  o rtib ,  b o ‘sa g ‘aga  yaqinlashgan  sayin  katod  ostidagi 
m em brananing passiv depolyarizatsiyasiga bo‘sag‘adan past faol depolyarizatsiya