narsani esda olib qolish yoki eslash uchun m axsus maqsad boMmagan holda esda
oiib qolish yanaesgatushirish ixtiyorsizxotira debataladi. Oldimizgabironla maqsad
qo'yib esda olib qoiganimizda ixtiyoriy xotira haqida gap boradi. Ixtiyoriy esda olib
qolish samaraliroq boMadi. Biologik va ijtimoiy ahamiyatga ega boMgan axborotlar,
qanday kuchga ega boMishidan qat’iy nazar, yaxshiroq esda olib qolinadi. Voqelikni
esda olib qolish xotiraning markaziy b o ‘gMni hisoblanadi.
Voqelikni qabul qilish, uni esda olib qolish va saqlash MNS da boMgan murakkab
jarayonlar natijasidir. Xotiraning quyidagi turlari mavjud: naslga beriladigan
(genetik) xotira, naslga berilmaydigan (individual) xotira, harakat xotirasi, obrazli,
siymo xotirasi, (obyektning siymosi esga tushiriladi), Emotsional-hissiyot xotirasi
(voqelik m a’lum bir his tuyg‘uni chaqiradi), so‘z mantiqiy xotira.
Harakat xotirasi
turli xildagi ish-harakatlari va ulaming sistemasini esda olib
qolish va yana qayta esga tushirishdan iborat. Xotiraning bu turi benihoya katta
ahamiyatga ega ekanligining boisi shundaki, u xuddi yurish, yozish va xuddi shu
kabi malakalar bilan bab-baravar tarzda turli xil amaliy va mehnat m alakalari
shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat o ‘iladi.
Emotsionai xotira
his-tuyg‘uga xos xotiradir. His etilgan va xotirada saqlab
qolingan tuyg‘ular yohud harakatga chorlaydi, yohud o'tm ishda salbiy kechinmalar
sabab boMgan harakatlardan tiyilishga undovchi signallar tarzida amal qiladi.
Obraz xotirasi
tasavvurlam i, tabiat va hayot m anzaralarini, shuningdek,
tovushlami, hidlam i, ta’mlami esda olib qolishdan iborat xotira hisoblanadi. U
ko‘rish,
eshitish, hid bilish, ta'm bilishga oid xotiradir.
Bizning o‘y-fikr!arimiz
so ‘z-mantiq xotiraning
mazmunini tashkil qiladi. 0 ‘y-
fikrlar nutqsiz mavjud boMa olmaydi, shuning uchun ham ularga oid xotira ham
shunchaki mantiqiy deb emas, balki so‘z-m antiq xotira deb ataladi.
Xotiraning fiziologik mexanizmi.
O dam lam i ongli faoliyatini muvaffaqiyati
hayvonlami moslashuvga xulq-atvorini sam arasi k o ‘p tomonlama ulam i hayot
tajribalari va bilimlariga bogMiq boMadi. Bu bilimlami odam va hayvonlar xotirasidan
oladi. Xotirani neyro fiziologik mexanizmining asosida vaqtinchalik bogManish turadi.
Shartli refleksni hosil boMishi xotirani dastlabki qismini, ya’ni eslab qolishni
tushuntiradi. Ikkinchi qismi eslab qolgan narsani uzoq vaqt saqlab qolish, y a ’ni
esda saqlash muhimroq hisoblanadi. Shu sababli xotira deganda ko'proq ikkinchi
qismi tasavvurqilinadi. Biroq olingan foydali axborotdan vaqti kelganda foydalanish
uchun uni xotira tizimlaridan saqlanibgina qolmasdan olish imkoniyatiga ega boMish
kerak yani eslay olish kerak.
Shunday qilib, xotira tushunchasi organizmni shaxsiy hayoti davomida olgan
axborotlami ushlab qolish, saqlash va zaniriyatga k o ‘ra o ‘qiy olish jarayonlarini
yigMndisini o ‘z ichiga oladi.
Qisqa muddatlixotira.
Tibbiyot amaliyotida odamda ayrim kasalliklar davrida
miyani eslab qolish qobiliyati yo‘qo!adi vaholanki a w a l esda saqlangan narsalam i
yaxshi eslaydi. Bu miyani chayqalishi, kuchli alkogolizmga uchragan odam larda
kuzatiladi.
Ruxshunoslar kuchli ruhiy iztirobga tushgan odamlar ham shu voqeadan oldingi
365
www.ziyouz.com kutubxonasi
voqealami eslay olmaganmi ko ‘rsatishgan. Ular ham oldin esda qolgan voqealami
yaxshi eslashadi.
Shulami hisoba olib E. X ebb (1949 y) xotirani qisqa va uzoq muddatli xotiraga
b o ‘ldi. Qisqa muddatli xotirani buzilishi miyaga voqelikdan keyin kuchli ta ’sir
qilinishi bilan bogMiq. H ayvonlarda o'tkazilgan tajribalar asosida shu narsa
aniqlandiki hayvonni b iro r narsaga o ‘qitilgandan so‘ng miyasi kuchli ta’sirga
uchrasa o ‘rganilgan narsa y o ‘q bo ‘lib ketadi, aw algi olgan malakalari esa saqlanib
qoladi. Miyaga farm okologik dorilar, narkotiklar, o ‘ta sovitish, kislorod bilan
ta ’minlanishni buzilishi kuchli ta ’sir ko‘rsatadi.
T ajribada sichqonlar m aydonga chiqib elektr to k i urgandan keyin unga
chiqishdan o ‘zlarini olib qochadilar. Maydonchada elektr toki ta ’siriga uchragan
sichqonlami dastlabki 30 s davomidagi xulq-atvori kuzatilgan. Agar sichqonni tok
urgandan keyin 10 min. vaq t ichida efir narkoziga uchratilsa, maydonchadan
qochuvchi shartli refleks y o ‘qolib, sichqon yana m aydonga chiqaveradi. Efir
narkozini 16-20 min o ‘tkazib berilsa shartli refleksni qisman buzgan 24 min. dan
keyin berilgan narkoz esa hosil b o ‘lgan shartli refleksga mutlaqo ta ’sir qilmaydi.
0 ‘tkazilgan tajribalar natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, tanlab qisqa muddatli
xotirani yo‘q qilish m um kin yoki qisqa muddatli xotirani qoldirib uzoq muddatli
xotirani o‘chirib tashlash m um kin ekan.
Maymunlarda o ‘tkazilgan tajribalar asosida quyidagi xulosaga kelindi. Qisqa
va uzoq muddatli xotiralam i mexanizmlari bir-birlari bilan mustahkam bog‘langan
b o ‘lib, bir jarayonni ketm a-ket davrlari hisoblanadi. Birinchi davrda xotira izi
kuchsizroq, ikinchi davrda esa mustahkamroq bo‘ ladi.
Uzoq muddatli xotira.
Odam lam ing bilimlari, hayvonlam i hayotiy tajribalari
uzoq muddatli xotira sh a k lid a b o ‘ladi. Uzoq muddatli
xotiraning mexanizmi haqida
turli xil fikrlar mavjud.
Qisqa muddatli xotira mexanizmini ko‘pchilik qo‘zg‘alishni neyronlaming yopiq
zanjirida aylanishi bilan tushuntiradi. Buni morfologik asosi bo'lib markazda neyron
bog‘lanishlarida qay tar bogManish bog‘lari m avjudligi tajribada isbotlangan
(R. Lorente de No, 1934). Shartli va shartsiz ta’sirlar yuqoridagi boglardan o ‘tib
neyronlami qo‘zg‘atish hisobiga ularda mustahkam o ‘zgarishlar hosil qilib uzoq
muddatli xotirani hosil qiladi. Haqiqatda qisqa muddatli xotirani buzuvchi barcha
ta’sirlar impulslami yopiq nerv zanjirlarida harakatlanishini buzadi.
Biroq keyingi tajribalarda yopiq nerv zanjirlarida q o ‘zg‘atuvchi neyronlar bilan
birga tormozlovchi neyronlar ham mavjudligi aniqlandi.
Elektro fiziotogik tadqiqotlar natijasida qisqa m uddatli xotira posttetanik
potensiallanish hisobiga hosil b o ‘ladi degan fikrlar mavjud.
Qisqa muddatli xotira mexanizmi haqida turli fikrlar boMishiga qaramasdan ulami
hammasi neyronlam ing m embranalarida uzoq davom etmaydigan qaytar fizik-
k im y o v iy o ‘z g a r is h la r y u z a g a k elish i, s in a p sla rd a g i o ‘zg a rish la r, nerv
b o g ‘!anishlarida v aq tin c h alik qayta qurilishga olib keladi. Agar yuqoridagi
o ‘zgarishlar chuqur iz qoldirsa qisqa muddatli xotira uzoq muddatli xotiraga o ‘tishi
mumkin.
366
www.ziyouz.com kutubxonasi
