O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

_B osh miya katta yarim sharlar po 'stlog'i.
Bosh miya katta yarim 
sharlar p o ‘stlog‘i - m arkaziy nerv sistemasining kechroq rivojlangan 
strukturasi va funksiyalari ayniqsa murakkab bo‘lgan oliy bo‘limidir. Katta 
yarim sharlar va p o ‘stlog‘ining ahamiyati ularni operatsiya qilib olib 
tashlash, y a ’ni ekstirpatsiya qilish tajribalarida yaqqol k o ‘rinadi.
K atta ya rim sh a rla rn i olib tashlash va uning oqibatlari.
XIX 
asm ing birinchi choragidayoq Flurans qushlar bosh m iyasining katta 
yarim sharlarini birinchi m arta olib tashlagan (ekstirpatsiya qilgan). 
Keyinchalik k o ‘pgina tadqiqotchilar sutemizuvchi hayvonlam ing katta 
yarim sharlarini yoki ularning p o ‘stlog‘ini olib tashlashdi.
Katta yarim sharlarni yoki ularning po‘stlog‘ini olib tashlash tajribalari 
operatsiyadan keyin hayvonning qaysi funksiyalardan mahrum bo‘lishini 
va qaysi funksiyalari saqlanib qolishini bilish maqsadida qilinadi.
Qush bosh m iyasining katta yarim sharlari olib tashlangach havoga 
u lo q tirilg an d a ucha oladi, qafasda turganda itarilsa yurib ketadi. 
Operatsiya qilingan qushlarga ta’sir etilmasa, ular ko‘p soatlab qimirlamay 
turaveradi. U lar eshituv va k o ‘ruv t a ’sirlariga reaksiya k o ‘rsatish 
qobiliyatidan to ‘la mahrum b o ‘lmay, keskin soya beruvchi to ‘siqlami 
chetlab o ‘ta biladi. Fazoda gavda vaziyatining o‘zgarishigajavoban nor­
mal reaksiya k o ‘rsatadi. Qushlar bosh miyasining katta yarim sharlari 
olib tashlangach ro ‘y beradigan xarakterli o ‘zgarishlar shundan iboratki, 
xulq-atvom ing individual turmush darajasida kasb etilgan murakkab 
harakatlar buziladi. Operatsiya qilingan qushlar o‘zicha ovqat topib yeya 
olmaydi; ularni su’niy y o ‘l bilan boqishga va suv berib turishga to ‘g ‘ri 
keladi. Hayvon qo‘lga o ‘rganish qobiliyatidan ham mahrum b o ‘ladi.
Sutemizuvchilar bosh miyasining katta yarim sharlari olib tashlangach 
xulq-atvor yanada buziladi. Bosh miya katta yarim sharlarining po‘ stlog‘ i 
olib tashlangan itda operatsiya oqibatlari y o ‘qolib, jarohat tuzalgach it 
harakatlana oladi, ayni vaqtda yetarlicha aniq uyg‘un harakatlar qila
141

---

oladi. Buning sababi shuki, hayvonning vaqtda fazodagi vaziyati va 
h a ra k a tla n is h i o ‘rta m iy a , k o ‘ru v d o ‘m b o q la ri v a ta r g ‘il tan a 
funksiyalariga b o g iiq , operatsiya vaqtida miyaning bu boiaklari avaylab 
beshikast qoldiriladi. Bunday hayvonning yurish-turishi kuzatilganda 
faqat harakatlar chaqqonligi, tekisligi va aniqligi kamayganligi qayd 
qilinadi, xolos.
Katta yarim sharlar p o ‘stlog‘idan mahrum qilingan itlarda jinsiy 
instinkt juda susayadi. Uyqu va tiyraklik normal ravishda almashinadi; it 
uzoqroq uxlayc
IL j
^ Sensor funksiyalar keskin darajada buziladi. It operatsiyadan keyin 
k o ‘r va qisman karga o‘xshab qoladi. To‘siqlarga kelib uriladi, egasini 
tanimaydi, laqabini aytib chaqirilganda indamaydi, oldiga ovqat qo‘yilsa 
yaqin kelmaydi, hidning farqiga bormaydi; terining kuchsiz ta’sirlanishiga 
javoban ro ‘y beradigan reaksiyalar susayadi jShu bilan birga, katta yarim 
sharlar p o ‘stlo g ‘i olib tashlangach, itning b a ’zi k o ‘ruv va eshituv 
sezgilari saqlanib qoladi. M asalan,, boshiga ju d a ravshan yorug‘lik 
tushirilsa, boshini bura oladi; qoraphiq refleksi qayd qilinadi. Katta yarim 
sharlar p o ‘stlog‘i olib tashlangach ta ’m bilish sezgilari saqlanib turadi: 
ovqatga birorta achchiq narsa qo‘shilsa, hayvon ovqatni tuflab tashlab, 
tum shug‘ini burishtiradi.
Katta yarim sharlar po ‘ stlog ‘ idan mahrum qilingan it umrini cho ‘ zish 
uchun eksperim entator itning og‘ziga ovqat solib va suv quyib, uni 
sun’iy y o i bilan boqib turadi. G.P.Zeleniyning tajribalariga qaraganda, 
operatsiya qilingan it ovqat yutganda m e’da shirasining normal relektor 
sekresiyasi yuzaga chiqadi.
Itboshli m aym unlar (m acacus rhesus)ning k atta yarim sharlar 
p o ‘stlog‘i olib tashlangach, yanada keskin о ‘zgarishlar ro ‘y beradi. 
Bunday m aym unlar operatsiyaga chidash bermay, tez nobud bo'ladi. 
Individual hayot davrida turli ta’sirlarga javoban kelib chiqqan reaksiyalar 
y o ‘qolib ketadi. Operatsiya qilingan maym unda harakat aktlari ruy-rost 
buziladi. Unda ixtiyoriy harakatlar mutlaqo yuzaga chiqmaydi, mimika va 
jestik u ly atsiy a y o ‘qoladi. Tashqi ta ’sirlarga ja v o b an bajariladigan 
harakatlar sust va bo ‘ sh bo ‘ ladi. Katta yarim sharlar po ‘ stlog1 idan mahrum 
qilingan m aym unga ta ’sir etilmasa, u qim ir etmay turaveradi; ko‘proq 
uxlaydi.
I 
Bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘idan mahrum bo‘lib tu g ‘ilgan 
bolalar