O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

{anensefallar
)da hulq-atvor chuqur o ‘zgaradi. A nensefallar 
odatda atigi bir necha kun yashaydi. Lekin 1913yilda bir anensefal 
bolaning 3 yil-u 9 oy yashagani aniqlanadi. Shu bola jasadi yorib
142

---

k o ‘rilganda katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i o ‘m ida ikkita yupqa devorli 
pufak topilgan; markaziy nerv tizimining pastki bo‘limlarida o ‘tkazuvchi 
peramidal y o ‘llar bo‘lmagan; ko‘rav do ‘mboqlari chala taraqqiy etgan; 
miyacha, to ‘rt tepalik va oraliq m iya o ‘zgarm aganjA nensefal bola 
hayotining birinchi yilida tinmay uxlagan. Onasi emizganda yoki og‘ziga 
so‘rg ‘ich solganda to ‘g ‘ri so‘rish harakatlarini bajargan. yTovush yoki 
yorug‘likka javoban xech qanday ongli reaksiya k o ‘rsatmagan, ammo 
b a ’zi reflektor harakatlar qayd qilingan: m asalan,, k o ‘zga ravshan 
y o ra g iik tushirilganda qovoqlari yumilgan.
Hayvonlam ing har xil turlarida bosh miya katta yarim sharlari yoki 
ularning p o ‘stlog‘ini olib tashlash natijalari shundan guvohlik beradiki, 
m arkaziy nerv sistem asining oliy b o ‘lim lari filogenetik taraqqiyot 
jarayonida tobora ko‘proq ahamiyat kasb etib boradi. Katta yarim sharlar 
p o ‘stlog‘i boshqa nerv tuzilmalaridan ancha ustun b o ‘lib, tobora katta 
ahamiyatga ega bo‘ladi. Bosh miya katta yarim sharlarini yoki ularning 
p o ‘stlo g ‘ini olib tashlashdan keyin tuban darajadagi hayvonlarga 
nisbatan yuksak darajadagi hayvonlarda keskin va chuqur o ‘zgarishlar 
ro ‘y berishi shuni k o ‘rsatadi. Buning sababi shuki, m urakkab nerv 
funksiyalari markaziy nerv sistemasining kechroq rivojlanadigan oliy 
bo‘limi - katta yarim sharlar po‘stlog‘iga ко‘chib 0‘tgan y a ’ni 
funksiyalar
kortikalizatsiyasi
ro ‘y bergan.
Murakkabroq nerv funksiyalari markaziy nerv sistemasining tarixan 
yoshroq b o ‘limlariga k o ‘chib o‘tganligi shu sistema taraqqiyotining eng 
muhim va xarakterli faktlaridan biridir. Masalan,, baliqlar yoki suvda hamda 
quruqda yashovchilar m iyasining katta yarim sharlari olib tashlangan 
k o ‘ruv sezgilari deyarli o ‘zgarmaydi, itlarda esa katta yarim sharlar 
p o ‘stlog‘ining o ‘zi olib tashlangandayoq murakkab k o ‘ruv sezgilari 
butunlay y o ‘qoladi. So‘ngra baqa yoki toshbaqa katta yarim sharlari 
olib tashlangach shartli reflekslar hosil bo‘lishi mumkin, bu hayvonlarda 
shartli reflekslarni oraliq miya va o ‘rta miya yuzaga chiqara oladi; itlar 
yarim sharlar p o ‘stlog‘ining o ‘zi olib tashlanganda esa individual hayot 
davrida kasb etilgan eskitdan bor hamma shartli reflekslar yo‘qoladi, 
yangi shartli reflekslar vujudga kela olmaydi.
Odamning katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i shikastlanganda, ayniqsa 
katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. Odamning gavdasini tikka tutishi va mehnat 
faoliyati bilan bog‘langan murakkab harakatlami yuzaga chiqarishi uchun 
nerv jarayonlarining bosh miya katta yarim sharlar p o ‘stlog‘iga b og'liq 
b o ‘lgan g ‘oyat mukammal koordinatsiyasi talab qilinadi. Taraqqiyot 
jarayonida kattayarim sharlarpo ‘stlog ‘i
harakat sferasini - ko‘ndalang-
143

---

targ‘il muskullami, shuningdek, vegetativjarayonlam i nazorat 
qiladigan
b o iib qoladi.
T
K a tta y a r im s h a r la r p o 's t l o g 'i n i n g h u ja y r a s tr u k tu r a s i
(sitoarxitelctonika).
K a tta y arim sh arlar p o ‘s tlo g ‘ining stru k tu ra 
elementlari nerv hujayralari va ulardan ehiqqan o ‘siqlar - aksonlar va 
dendritlar hamda neyrogliya hujayralaridan iborat. j
TKatta yarim sharlam ing butun yuzasi p o ‘stloq bilan qoplangan; 
p o ‘stloqning qalinligi 1,5 
mm
dan 3