O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

doimiy
va 
s o ‘nib boruvchilarga
b o iin ad i.
Doim iy tormoz.
Itda yaxshi s o ia k ajratuvchi shartli refleks hosil 
qilingan holatda shartli qo‘zg‘atuvchining ta ’siriga it kuchli s o ia k oqishi 
bilan javob beradi. Biroq shartli qo‘zg ‘atuvchi ta ’siri bilan birga itga 
o g iiq berilsa, bir tomchi ham s o ia k oqmaydi: shartli refleks y o ‘qoladi. 
Shartli so ia k ajratuvchi refleksning tonnozlanishi hayotiy muhim shartsiz 
him oyalanuvchi refleks hisobiga yuzaga keldi. O rganizm ga ziyon 
keltiruvchi o g iiq reaksiyasi shunchalik muhimki, barcha imkoniyatlami 
ishga solib, u ndan q u tulish zarur. S hartsiz to rm o z lan ish boshqa 
reflekslami to ‘xtatib organizmni o g iiq d a n qutqarishgayo‘naltiradi.
Itga k o ‘p marta o g iiq n i chaqiruvchi ta ’sir qilsa, u shuncha marta 
reaksiya beradi. Takrorlanish hisobiga jav o b reaksiyasining kuchi 
kamaymaydi.
D oim iy shartsiz tormozlanishning manbalari b o iib , turli shartsiz 
reflekslar b o iish i mumkin. Masalan, tajriba vaqtida itda barcha shartli 
reflekslar o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadi. Agar itni tashqariga olib chiqib siydik 
pufagini bo‘shatishga imkon yaratilsa barcha shartli reflekslar qaytadan 
paydo boiadi. Bunda shartli reflekslar siydik pufagini cho‘zilishidan hosil 
b o ig a n interoreseptorlaming impulslari hisobiga tormozlanadi.
Shartsiz torm ozlanish boshqa shartli refleks ta ’sirida ham yuzaga 
kelishi mumkin. Bu hayvonlar xulq atvorining nihoyatda egiluvchanligini 
k o ‘rs a ta d i. M a s a la n , q o p q o n g a s e p ilg a n d o n q u sh n i u n g a
440

---

yaqinlashishiga sabab b o ‘ladi, biroq shu vaqtda qush tutuvchining 
sharpasi qushni uchirib yuboradi. Bunda shartli himoyalanish refleksi 
shartii ovqatlanish refleksini tormozlaydi.
Odamlarda ju d a ko‘p shartli reflekslar borligi tufayli bir faoliyatini 
to ‘xtatish yoki k u ch ay tirish uchun ju d a k o ‘p im koniyatlarga ega. 
Odamlaming fikrlashi va xulq atvorida odamni «irodaviy faoliyati» muhim 
ahamiyatga ega. Masalan, otishma bo‘ layotgan joyda askar biologik muhim 
ahamiyatga ega b o ‘lgan shartli himoyalanish refleksiga ko‘ra tanasi bilan 
yerga iloji borichayopishadi, chunki hayot yoki o ‘lim masalasi ko‘ndalang 
turibdi. Biroq «Vatan uchun o lg ‘a» buyrug‘i beriladi, yonida yotgan 
o ‘rtoqlari turadi, shartli himoyalanish refleksi ongli ravishda tormozlanadi.
So ‘nib b oruvchi torm oz.
Shartli reflekslar shartsiz torm ozlanishi 
m o ija llo v c h i (tu sm o lla sh ) re flek s yu zag a k e lg an d a r o ‘y beradi. 
M asalan, so ‘lak ajratuvchi shartli refleks yuzaga kelgan vaqtda kam era 
devori taqqillatilsa, it o ‘sha zahoti xushyor tortib shartli s o ia k oqishi 
to ‘xtaydi. Biroq shunday taqqillatish k o ‘p m arotaba takrorlansa so ‘lak 
ajralishining tormozlanishi susayib, oxiri mutlaqo ta ’sir qilmaydi. Demak, 
takrorlanuvchi m o ija llo v c h i refleks o ‘zining torm ozlovchi ta ’sirini 
y o ‘qotadi. M o ija llo v c h i refleksni bir xil sharoitda asta sekin y o ‘qolishi 
muhim biologik aham iyatga ega. So‘nib boruvchi torm oz ta ’sirini odam 
doim o sezadi. N otanish m inbarda m a’ruzachi ayrim hollarda uning 
uchun yaxshi tan ish n a rsa la m i ham esdan chiqaradi, am m o biroz 
m oslashgandan keyin eshituvchilarga m ayda-chuyda narsalam i ham 
eslab aytib beradi.
Shartli (ichki) torm ozlanish
Vaqt o iis h i bilan oliy nerv faoliyati mukammalashadi, y a’ni xulq atvor 
keraksiz, eskirgan elem entlardan tozalanadi. Bu jarayon har bir shartli 
refleksni o ‘zida ketadigan torm ozlanish jarayonlari bilan b o g iiq holda 
kechadi.
Shartli torm ozlanishni quyidagi turlari farqlanadi: 
so ‘nish, farqlash,
kech qolish
va 
sh a rtli torm oz.
Ularning barchasi tajriba y o i i bilan hosil 
qilinganligi sababli shartli hisoblanadi. Shartli tormozlanishda uni keltirib 
chiqaruvchi sabablar shartli hisoblanadi. Shartli torm ozlanishda uni 
keltirib chiqaruvchi sabablar shartli refleks yoyi ichidaligi uchun ichki 
torm ozlanish deb ham ataladi.
So ‘nuvchi torm ozlanish.
A gar shartli qo‘zg ‘atuvchi vaqti-vaqti bilan 
shartsiz qo‘zg‘atuvchi bilan mustahkamlanib tuzilmasa, shartli refleks 
so ‘nadi. M asalan, itga chiroqni yoqib s o ia k oqizuvchi shartli refleks 
hosil qilgandan so ‘ng, chiroq yoqib ovqat berilm asa s o ia k ozroq chiqa
441

---

boshlaydi va oxir oqibatda mutlaqo oqmay q o ‘yadi. Shunday qilib chiroq 
ovqat berilishi haqidagi xabarchiligini yo‘qotdi. So‘nuvchi tormozlanish 
muhim biologik aham iyatga ega. Yangi sharoitga o ‘tish eski shartli 
refleksga ehtiyoj qoldirmasa ular so‘nib o ‘m iga yangilari hosil b o ia d i.
Farqlash hisobiga tormozlanish.
B u turdagi torm ozlanishda shartli 
q o ‘z g ‘atu v ch ig a o ‘xshash q o ‘z g ‘a tu v ch ig a nisbatan torm ozlanish 
jarayoni sodir b o ia d i. Itga 100 VattH chiroqni yoqishga s o ia k oqizuvchi 
mustahkam shartli refleks hosil qilgandan so‘ng 150 Vattli chiroq yoqilsa 
ham, s o ia k ajraladi. Biroq 100 Vattli ovqat bilan mustahkamlab, 150 Vattli 
ta’simi mustahkamlamasa bir necha takrorlashdan keyin 150 vattli ta’sirga 
s o ia k oqmaydi, ya’ni o ‘xshash qo ‘zg‘atuvchining ta ’siriga shartli refleks 
tormozlanadi.
K undalik hayotda farqlovchi torm ozlanishning aham iyati katta. 
Tajribasiz kuchuk hayoti davom ida ju d a k o ‘p xatolar qiladi. Katta it esa 
farqlash hisobiga xulq-atvorini sharoitdan kelib chiqib amalga oshiradi. 
Odam atrofdagi voqeyliklami nihoyatda nozik farqlaydi. Hattoki, aytilgan 
so ‘zlarning ohangiga qarab o ‘z faoliyatini rejalashtiradi.
Shartli tormoz.
Chiroqni yonishiga mustahkam s o ia k oquvchi shartli 
refleks hosil qilingandan keyin chiroqni yonishiga ikkinchi kuchsiz yot 
q o ‘zg ‘atuvchini q o ‘shilsa va bu kom binatsiya shartsiz q o ‘zg‘atuvchi 
bilan rnustahkamlanmasa, tezda chiroqni yonishiga s o ia k ajralaveradi, 
chiroqqa yot q o ‘zg‘atuvchi q o ‘shilganda shartli refleks tormozlanadi. 
Demak, shartli q o ‘zg‘atuvchiga qo‘shilgan yot q o ‘zg‘atuvchi shartli 
torm oz hisoblanadi. H ar qanday ta ’sir xohlagan q o ‘zg‘atuvchiga shartli 
tormoz b o iish i mumkin. Hayot davomida hosil qilingan shartli tormozlar 
shartli reflekslam i aniqlashtiradi, odam va hayvonlar xulq-atvorini muhit 
sharoitlariga moslashuvida muhim aham iyatga ega.
Kech qolish hisobiga tormozlanish.
Itda mustahkam so ia k ajratuvchi 
shartli refleks hosil qilgandan keyin shartli q o ‘z g ‘atuvchini shartsiz 
qo‘zg‘atuvchi bilan mustahkamlashni m a’lum m uddatga cho‘zib q o ‘ysa, 
s o ia k ajratish reaksiyasi tobora kechika boshlaydi, oxir oqibatda shartli 
s o ia k oqish cho‘zilgan vaqtni tugashiga kelib boshlanadi. Shunday 
qilib shartli q o ‘zg‘atuvchi dastlabida torm ozlovchi, vaqt o iis h i bilan 
q o ‘zg ‘atuvchi ta ’sir qiladi. Bu paradoksni q o ‘shimcha qo‘zg‘atuvchi 
«vaqt» q o ‘shilgani bilan izohlash m um kin. K ech qolish h iso b ig a 
torm ozlanish muhit sharoitiga m oslashishda muhim ahamiyatga ega. 
M asalan: 0 ‘tloqda yurgan quyon och b o i i uchun shartli qo‘zg‘atuvchi 
hisoblanadi. Tajribasiz yosh b o i i quyonni k o iis h i bilan unga tashlanadi 
va oradagi masofa kattaligi sababli quyon qochib ulguradi. Tajribali b o i i
442

---

pisib yotib quyonni iloji boricha unga yaqinlashishiga imkon berib, 
m asofani yetib olish darajasig a yetgandagina quyonga tashlanadi. 
Kechikish hisobiga torm ozlanish hayotiy tajriba asosida yosh ulg‘aygan 
sari kuchayadi.