O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

X I V
OLIY NERV FAOLIYATI
Hayvon va odam organizmida o ‘zgaruvchan tashqi muhit sharoitiga 
moslashuv nerv tizmilari reflektor faoliyati orqali amalga oshiriladi. Evolyutsiya 
jarayonida organizm bir butunligini ta’minlovchi va har xil a ’zolar faoliyatini 
bir - biriga va tashqi muhit o‘zgarishiga moslanishini ta’minlovchi reflektor 
reaksiya (shartsiz refleks) vujudga keladi. Odam va yuqori rivojlangan 
hayvonlarda hayot jarayonida orttirilgan yangi sifatga ega bo ig an reaksiya 
ham mavjud b o iib , buni I.P.Pavlov shartli refleks deb atadi.
Shartli refleks,
I.P. Pavlov bo‘yicha, m oslashishning mukammal 
shaklidir. G o m eo sto z va o rg an izm n in g v eg etativ fu n k siy alarin i 
boshqarish mexanizmlari nerv tizimining oddiy faoliyati natijasi b o is a , 
o ‘zgaruvchan sharoitdagi organizmning murakkab fei-atvori oliy nerv 
faoliyati orqali ta ’minlanadi. Oliy nerv faoliyatining funksional birligi 
shartli refleksdir. Shartli refleks bosh miya p o ‘stlog‘i va p o ‘stloq osti 
tuzilmalari negizida shakllanadi.
Oliy nervfaoliyati
o‘zgaruvchi tabiat va ijtimoiy sharoitlarga organizm 
fei-atv o rin i moslashtiruvchi shartsiz va shartli reflekslar va oliy psixik 
faoliyatlar majmuidir. Oliy nerv faoliyati reflektor tabiatga ega ekanligi 
birinchi b o iib I.M.Sechenov tomonidan e ’tirof etilgan, so‘ngra bu fikr 
I.P.Pavlov tom onidan tajribada tasdiqlangan va miyaning oliy qismi 
faoliyatini baholab bera oladigan-shartli refleks usuli yaratilgan.
I.P.Pavlov barcha reflektor faoliyatlami ikki guruhga: 
shartsiz
va 
shartli
reflekslarga b o id i.
Shartsiz reflekslar
1. Tug‘ma, nasldan-naslga 
beriluvchi reaksiya, 
ko‘pchiligi tu g ilish i bilan 
o ‘zini namoyon qiladi.
2. Turga xos, ya’ni shu vakil-
Shartli reflekslar
1. Individual hayot natija­
sida orttirilgan reaksiya.
2. Individual.

---

laming hammasiga xos.
3. Turg‘un, butun hayot davomida 3. Turg‘un emas, hayot davo- 
saqlanib turadi. 
mida hosil bo‘lib, y o ‘qolib
turadi
4. MNS quyi qismlari (po‘stloq 
4. Asosan bosh miya p o ‘stlog‘i 
osti yadrolari, miya o‘zagi, orqa miya) faoliyati mahsulidir. 
ishtirokida amalga oshadi.
5. M a iu m bir reseptor maydonga 5. Har xil reseptor maydon- 
adekvat ta ’sirotlar berilganda 
Iarga har qanday ta ’sirlar 
yuzaga keladi. 
berilganda.
Shartsiz reflekslar oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Tug‘ma 
murakkab shartsiz reflektor faoliyatlar 
instinkt
deb ataladi. Ular zanjirli 
reaksiya sifatida namoyon b o ia d i.
Shartli refleks ko‘p komponentli murakkab reaksiya b o iib , indiferent 
(befarq, shartli) ta ’sirni shartsiz ta ’sir bilan mustahkamlash asosida hosil 
bo‘ladi. Shartli refleks ogohlantirish vazifasini o ‘taydi, organizm shartsiz 
ta ’sirni qabul qilishga tayyor holga keladi. M asalan: organizm ning 
musobaqadan oldingi holatida qonning qayta taqsimlanishi, nafas va 
qon aylanishining kuchayishi natijasida muskullarning zo‘riqib ishlash 
uchun tayyor holatga kelishi.
Shartli refleks hosil qilish qoidalari.
Shartli refleks hosil qilish uchun 
quyidagilar zarur:
] .Ikkita ta’sirlovchining mavjudligi, ulardan biri 
shartsiz ta ’sir
(ovqat, 
o g iiq chaqiruvchi ta ’sir va hokazo) b o iib , shartsiz reflektor reaksiyani 
chaqiradi, ikkinchisi esa -
shartli ta ’sir,
shartsiz ta ’sir b o iish id an ogoh 
qiluvchi ta ’sir (y o ru g iik , tovush, ovqatni k o isa tish va hokazo);
2.Bir necha bor shartli va shartsiz ta ’sirotlarning mos kelishi;
3.Shartli ta ’sirning shartsiz ta ’sirdan oldin kelishi;
4.Shartli ta’sirlar diqqat-e’tiborni jalb qiladigan har qanday ta’sirotlar 
bo iish i mumkin;
5.Shartsiz ta ’sir m a iu m darajada kuchli b o iish i zarur, aks holda 
vaqtinchalik aloqa hosil boim ay d i;
6.Shartsiz ta ’sir natijasida shartli ta ’sirga nisbatan kuchli qo‘zg ‘alish 
vujudga kelishi zarur;
7.E’tiborni chalgituvchi yot ta ’sirlar boim asligi zarur;
8.Shartli refleks hosil qilinayotgan hayvon so g io m b o iish i zarur;
9.Shartli refleks hosil qilinayotganda bosh miya po‘stlog‘i faol holda 
b o iish i shart.
434

---