O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

9 0 - r a s m . 
S h a rtli re fle k s x o sil 
b o i i s h ch iz m asi.
1,11-bosh miya pustlogidagi
q o ‘z g ‘alish o'choqlari;
I-shartli s igna Ining afferent
yo ‘li; 2-og ‘iz bo ‘shlig ‘i
reseptorlari; 3-efferent
yullar; 4-uzunchoq miya
markazi; 5-so ‘lak bezi;
6,7-shartsiz signal afferent
yo
'
llari; 8-sezuvchi
neyronlar; 9-oraliq
neyronlar.
Shartli refleks hosil bo ‘lish mexanizmi.
Shartsiz refleksni qandaydir 
befarq ta ’sirot bilan bir necha bor mos kelishi natijasida shartli refleks 
hosil b o ia d i. Markaziy nerv sistemasi ikki nuqtasining bir necha bor bir 
vaqtda qo‘zg‘alishi ular o ‘rtasida 
vaqtinchalik aloqa
hosil bo‘lishiga 
olib keladi, natijada dastlab muayyan shartsiz refleksga hech qanday 
aloqasi b o im ag an befarq ta ’sirot ushbu refleksni chaqira boshlaydi. 
Demak, shartli refleks hosil b o iish i mexanizmi asosida 
vaqtinchalik
aloqaning hosil bo ‘lishi
yotar ekan.
I.P.Pavlov dastlab vaqtinchalik aloqa shartli ta ’simi qabul qiluvchi 
bosh miya po‘stlog‘ida va shartsiz refleksning po‘stloq osti markazlari 
o‘rtasida hosil b o iad i, degan. Keyinchalik tajriba natijalariga asoslangan 
holda, I.P.Pavlov vaqtinchalik aloqa faqat bosh miya po‘slog‘ida shartli 
ta ’sirotning va shartsiz refleksning p o ‘stloqdagi markazlari orasida hosil 
b o ia d i, degan xulosaga keladi. I.PPavlov laboratoriyasida har qanday 
shartsiz refleksning bosh miya po‘stlog‘ida markazi mavjudligi tajribada 
isbotlab berildi.
Vaqtinchalik aloqaning hosil b o ‘lishi fizio lo g ik mexanizmi.
I.P. 
Pavlov b o ‘yicha vaqtinchalik aloqaning hosil b o iish i bir vaqtda bosh 
miya po‘stlog‘ining ikki nuqtasi qo‘zg‘alishi: y a’ni, shartli ta ’sirotni qabul 
qiladigan va bosh miya po‘stlog‘idagi shartsiz refleks markazlarining bir 
vaqtda qo‘zg‘alishi natijasidir. Bosh miya po‘stlog‘idagi bir vaqtdagi 
qo‘zg‘alishlaming mavjudligi, qo‘zg‘alish jarayonining kuchsizroq joydan 
(shartli ta ’sirot natijasida kelib chiqqan), kuchliroq (shartsiz ta ’sirot
435

---

91-rasm. 
S h a rtli re fle k s
h o sil b o 'lis h in in g I.P .P av lo v
(A ) v a E .A .A s ra ty a n la r (B ) 
b o ‘y ic h a c h iz m a la ri. 
K-po ‘stloq; ZS-ko ‘ruv
markazi; SJ-so 'lak bezi;
KP-hazm markazining
p o ‘stloqdagi vakilligi;
G-ko ‘z; M-muskul; Ya-til;
S-po ‘stloq osti markazi;
1-bosh miya p o ‘stlog
7 
kulrang moddasidagi
ко ‘ruv markazi bilan so ‘lak
ajralish reflekslari
orasidagi vaqtinchalik
aloqa; 2-oq moddadan
о ‘tgan assotsiativ yo
7;
3-po ‘stloq osti
markazlaridagi yo
7.
436

---

natijasida kelib chiqqan) jo y ga harakatlanishini keltirib chiqaradi. Shu 
harakatlar natijasida bosh miya po‘stlog‘ining ikki nuqtasi o‘rtasida yangi 
yo‘l ochiladi. Demak, I.P.Pavlov bo‘yicha vaqtinchalik aloqa hosil b o iish i 
mexanizmi asosida yangi y o i ochilishi - dominantlik jarayoni yotadi. 
Lekin dominant o ‘choq va vaqtinchalik aloqa o ‘rtasida katta farq mavjud, 
dominant o ‘choq qisqa davom etsa, hosil b o ig a n vaqtinchalik aloqa 
turg‘un bo ia d i. Shuning uchun dominantlik jarayoni vaqtinchalik aloqa 
hosil b o iis h in in g b o sh la n g ic h davrida, y a ’ni neyronlar orasidagi 
ishlamay turgan sinapslarning ishlab ketishida katta ahamiyat kasb etadi.
V aq tin ch a lik a lo q a n in g m u sta h k a m la n ish i, y a ’ni bo sh m iya 
p o ‘stlog‘ining ikki nuqtasi orasidagi sinapslarning o ikazuvchanligi 
tu rg ‘unligi boshqa m exanizm lar asosida am alga oshiriladi. Ayrim 
tadqiqotchilar fikricha, neyronlararo sinapslarda oikazuvchanlikning 
osonlashishiga sabab berilayotgan takroriy ta ’sirotlar natijasida bosh 
m iya p o ‘stlog‘idagi funksional o ‘zgarishlardir.
Shartli va shartsiz ta ’sirotlarning mos kelishi oraliq neyronlarda 
y o ‘qolmaydigan iz qoldiradi, natijada bu yerda oikazuvchanlik turg‘un 
b o iib qoladi.
A yrim ta d q iq o tc h ila r fik rich a, v a q tin c h a lik aloqa bosh m iya 
po‘stlog‘idagi morfologik o ‘zgarishlar bilan b o g iiq . I.S.Beritov bo‘yicha 
shartli va shartsiz ta’sirotlar natijasida qo‘zg‘alayotgan bosh m iyapo‘stlog‘i 
sohalari orasida neyronlar va ularning sinaps sohasi y o ‘g ‘onlashishi 
kuzatiladi. Bundan tashqari, neyron tanasi impuls kelayotgan tomonga va 
uning o ‘simtasi esa qo‘zg‘alish uzatilayotgan tomonga qarab uzayadi va 
bu o ‘zgarishlar natijasida qo‘zg‘alishning oikazilishi tezlashadi.
A.I.Roytbak fikricha, vaqtinchalik aloqaning hosil b o iis h i asosida 
m ana shu ikki nuqta orasidagi neyronlarning m iyelin q o b ig i bilan 
qoplanishi yotadi.
P.K.Anoxin bo‘yicha vaqtinchalik aloqa shartli va shartsiz ta ’sirotlar 
bosh miya po‘stlog‘ining bitta neyroniga kelib tugashi va mana shu neyron 
aksoplazmasida ketadigan kimyoviy jarayon natijasida RNK kodi o‘zgaradi 
va vaqtinchalik aloqani ta ’minlovchi oqsil molekulasi sintezlanadi.