O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Vestibulyar tizimning vazifalari.
Bu tizim organizmni faol yoki sust 
harakat qilayotgan paytida fazoda muvozanatini saqlaydi. Organizm sust 
harakat qilayotganda p o ‘stloq b o iim la r i harakatning y o ‘nalishini, 
burilishlami va bosib o iilg a n masofani eslab qoladi. Normal sharoitlarda 
insonning fazoviy oriyentatsiyasini k o i u v va vestibulyar tizim lar 
ta in in lab beradi. S o g io m odamlarda vestibulyar apparat sezgirligi juda 
yuqori b o iad i, otolit apparat to ‘g ‘ri chiziqli harakatning 2 sm/s2 ortishini 
sezsa, boshning egilishi 1 ° o g is h i organizm uchun sezilarli b o ia d i.
H id biluv tizimi. H id biluv tizimining reseptorlari.
Yuqori burun 
y o ila rid a hid biluv reseptorlari joylashadi. Hid biluv epiteliysi bosh 
nafas y o ilarid ajo y lash ib 100-150 mkm qalinlikda b o iib , diametri 5-10 
m km b o ig a n reseptor hujayralarni ushlaydi. O dam larda hid biluv 
reseptorlarining um um iy soni 10 mln gayaqin b o ia d i. Har bir hid biluv 
hujayrada sferik kengaygan qismi b o iib , unda esa 10 mkm uzunlikdagi 
6-12 tagacha kiprikchalari b o ia d i. Kiprikchalar hid biluv bezlari hosil 
qilgan suyuq m uhitda tebranib turadi. Bunday kiprikchalam ing b o iish i 
ulami hid taratuvchi moddalar molekulasi bilan aloqada boiuvchi yuzasini 
o ‘n marotabaga oshiradi. Hid biluv hujayrasining sferik kengaygan qismi 
uning muhim sitokimyoviy markazi b o iib hisoblanadi.
Hid biluv reseptor hujayrasi-bipolyar hujayra b o iib , kiprikchalar 
hujayraning apikal qutbida joylashgan b o is a , uning bazal qismidan esa 
miyelinsiz akson boshlanadi. Reseptorlar aksonning hid biluv nervini 
hosil qiladi, so ‘ngra bu nerv m iya suyagi asosiga kirib, hid biluv 
piyozchasini hosil qiladi. Ta’m biluv hujayralari kabi hid biluv hujayralari 
ham doimo yangilanib turadi. Hid biluv hujayralari 2 oyga yaqin hayot 
kechiradi.
Hid taratuvchi m oddalarning m olekulasi havo oqim i bilan yoki 
ovqat iste’mol qilayotganda o g i z bo‘shlig‘idan hid biluv bezlar ishlab 
chiqargan shilliq m oddaga tushadi. Tez-tez nafas olish m olekulalarni 
shilliq moddaga kelishini tezlashtiradi. Shilliq moddada hid taratuvchi 
m oddalarning m olekulasi qisqa vaqtga hid biluv reseptori b o im a g a n

---

oqsillar bilan birikadi. Ayrim m olekulalar esa hid biluv reseptorining 
kiprikchalariga yetib borib, u yerdagi hid biluv reseptorlarini oqsillari 
bilan birikadi. Buning n atijasid a hid b iluv oqsillari faollashadi, 
shun d an s o ‘ng s A M F sin tez q ilu v c h i a d e n ila tsik la z a ferm en ti 
fa o lla sh a d i. S ito p la z m a d a s A M F k o n s e n tra ts iy a s in in g o rtish i 
reseptor hujayralarni m em branasida natriy kanallarining ochilishiga 
o lib
k e la d i, 
bu o ‘z n a v b a tid a r e s e p to r p o te n s ia ln in g
generalizatsiyasiga olib keladi.
Hid biluv hujayralari milliondan ortiq har xil hid taratuvchi moddalar 
m olekulasini ajrata oladi. Shunday bo‘lsa ham, reseptor hujayralarning 
fiziologik qo‘zg ‘alishi shu hujayra uchun harakterli b o ig a n molekula 
yuzaga chiqadi, ammo hid taratuvchi moddalaming spektri juda kengdir. 
Lekin bu spektr har xil hujayralar uchun bir xil bo‘lishi mumkin. Shundan 
bo‘lsa kerak 50% i ortiq hid taratuvchi m oddalar hohlagan ikkita hid 
biluv hujayralar uchun umumiy bo‘ladi.
Yaqingacha tadqiqotchilar past darajadagi molekulalarni ajratish 
ularning membranasidagi ko‘plab hid biluv reseptor oqsillarini boiishiga 
b o g iiq , deb o ‘ylardilar.
Hozirda shu narsa m a iu m bo id ik i, har bir hid biluv reseptor hujayra 
membranasida faqat bir xil oqsil b o iad i. Bitta oqsil turli xil hid taratuvchi 
moddalar molekulasi bilan b o g ia n a oladi.