O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

92-rasm. 
Shartli tormozlanish 
jarayonining joylashishi.
1-shartli qo 'zg ‘aluvchining
p o 'stloqdagi markazi;
2 -va q tin ch a lik bog 'lanish;
3 -sh a rtsiz qo 'zg 'aluvchining
p o ‘stloqdagi markazi;
4-biologik salbiy reaksiya.
Vaqtinchalik bog‘lanishning hosil b o iish i p o ‘stloqning qo‘zg‘aluvchi 
va torm ozlanuvchi neyronlarning faoliyati tufayli am alga oshadi. Shartli 
to r m o z la n is h ja r a y o n id a ham p o ‘s tlo q n in g q o ‘z g ‘a lu v c h i v a 
to rm o z la n u v c h i n e y ro n la ri is h tiro k e ta d i. S h a rtli to rm o z la n ish
rivojlanayotgan vaqtda q o ‘zg‘alish bilan ja v o b beruvchi neyronlarning 
faolligi susayishi, tormozlanishi bilan javob beruvchi nerv hujayralarining 
faoliyati ortganligi aniqlangan.
Shunday qilib shartli torm ozlanish jarayoni faol jarayon hisoblanib, 
uni amalga oshirishda p o ‘stloq neyronlarining faoliyati tegishli maqsadni 
amalga oshirishga y o ‘naltiradi.
Ichki torm ozlanishni o ‘rganishga y o ‘naltirilgan ishlar k o ‘p b o iish ig a
qaramay, uning mexanizmmi tushuntirishda juda ko‘p muammolar mavjud.
Oliy nerv faoliyati tiplari. 
N erv jarayonlarining (quzg‘alish va 
torm ozlanish) kuchi, muvozanati va harakatchanligi shaxsning oliy nerv 
faoliyati tiplarga b o iin is h ig a asos b o ig a n . O liy nerv faoliyati tipi 
organizm va m uhit munosabatini aks ettiruvchi nerv tizim ining tu g ‘ma 
va orttirilgan hossalari majmuidir.
I.P.Pavlov nerv jarayonlari hossalariga qarab hayvonlam i m a iu m
guruhlarga b o ig a n va bu b o iis h G ippokrat tom onidan kashf qilingan 
odam lam ing oliy nerv faoliyati tiplari (tem peram entlari) ga mos keladi.
f 
2 
3
dCmmmmmO
1 
з
444

---

Nerv jarayonlari kuchiga qarab 
kuchli
va 
kuchsiz
tiplarga b o ‘linadi. 
Kuchsiz tipdagilarda q o ‘z g ‘alish va torm ozlanish jarayonlari kuchsiz 
kechadi, shuning uchun ham bularda nerv jarayonlarining harakatchan lik 
va m uvozanatlanganligiga aniq baho berish qiyin.
N e rv tiz im la r i k u c h li t ip la r - 
m u v o z a n a tla s h g a n
va 
muvozanatlashmaganlarga
b o iin ad i. Bulardan bir guruhida qo‘zg‘alish 
va to rm o z la n is h ja r a y o n la r i m u v o z a n a tla sh m a g a n , q o ‘z g ‘alish
to rm o z la n ish d a n u stu n tu ra d i, bu tip d a g ila rn in g aso siy hossasi 
m uvozanatlashm aganligidir. M uvozanatlashgan tipda qo‘zg‘alish va 
torm ozlanish jarayonlari teng rivojlangan, bir-biridan ustunligi y o ‘q, 
qo‘zg‘alish va torm ozlanish jarayonlari bir-biri bilan tez almasha oladi.
oliy nerv faoliyati {iplarining chizm asi
k u c h s iz
I__________
I
m u v o z a n a tla s h m a g a n
inert
1 
I 
i
k a m h a ra k a t 
o'ta h a ra k a tc h a n
kuchsiz
(fie g m a tik ) 
(x o le rik ) 
(m e la n xo lik)
M an a sh u k o i s a t k i c h b o ‘y ic h a O N F 
h a ra k a tc h a n
va 
in e rt
(kamharakat) tiplariga b o iin ad i. O ikazilgan tajribalarga k o i a I.P.Pavlov 
ONF ni quyidagi tiplarga b o ia d i:
1. Kuchli, m uvozanatlashgan, harakatchan tip (sangvinik)dagilar 
quyidagi xossalarga ega: q o ‘z g ‘alish va torm ozlanish jarayonlari kuchli 
rivojlangan, muvozanat holatda va bu jarayonlar bir-biri bilan tez almasha 
oladi.
2. K u c h li, m u v o z a n a tla sh m a g an , o i a h a ra k a tc h an (x o lerik ) 
tipdagilarda q o ‘zg‘alish jarayoni torm ozlanishdan ustunlik qiladi, o ‘ta 
harakatchan, labilligi yuqori.
3. Kuchli, m uvozanatlashgan, kam harakat (fiegmatik) tipdagilarda 
n erv ja ra y o n i m a iu m d a ra ja d a k u ch g a ega, lekin q o ‘z g ‘alish va 
torm ozlanish jarayonlari bir-biri bilan sekin alm asha oladi, y a ’ni kam 
harakat, labilligi past.
4. Kuchsiz tip (melanxolik), qo‘zg ‘alish va tormozlanish jarayonlari 
juda kuchsiz, tezda charchab qoladi va ish qobiliyati pasayib ketadi.
Ikkinchi signal tizim i m avjudligi, fikrlash va ijodiy ishlar bilan 
shug‘ullanganligi tufayli odam lar ONF tiplari farqlanadi. I.P.Pavlov shu
kuchli
m u v o za n a tla sh g a n
h a ra ka tch a n
s e rh a ra ka t
(sa ng vin ik)
445

---

holatga ahamiyat bergan holda odamlarni ikki tipga b o ‘ldi: Badiiy va 
fikrlovchi.