O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

р 
— р
_|_р
о 'г 
diast puls
------------------------------ = 
m m
.
s m
. 
ust.
2
Periferik arteriyalarda esa P0.rt = Pdiast +Ppuls
--------------------------- = mm. sm. ust teng.
3
S ogiom 15-50yoshli odamlarda sistolik bosim 110-125 mm sim. Ust. 
teng. 50 yoshdan o ‘tgandan so‘ng k o ‘tarilgan b o ia d i. 60 yoshda 135- 
140 mm sim ust. Chaqaloqda esa 50 mm sim ust. 1 yoshda 80 mm sim ust, 
diastolik bosim katta yoshli odamda 60-80 mm sim ust. Puls bosimi 35-50 
mm sim ust, o ‘rtacha bosim 90-95 mm sim ust teng.
Arterial puls.
Arterial puls deb, sistola vaqtida bosimning ko‘tarilishi 
natijasidi arteriyalar devorining ritmik tebranishlariga aytiladi. Arteriyalar 
devori tebranishini (pulsni) yuzaki joylashgan arteriyalami paypaslash 
yo‘li bilan aniqlash mumkin. Odalta pulsni: bilak, (a.radialis), chakka (a. 
tem poralis), taqim (a.dojsalTs pedis), uyqu (a. corotis) va boshqa 
arteriyalarda aniqlash m um kin. Puls to ‘lqini qon aortaga haydab 
chikarilganda hosil bo ‘lib, arteriya va kapillyarlarga tarqalib, so‘nadi.
Puls to ‘lqinlarining tarqalish tezligi, qon oqish tezligiga bog‘liq emas. 
Puls to ‘lqinlarining tarkalish tezligi katta yoshli odam aortasida 5,5-8,0 
m/sek, periferik arteriyalarda 6-9,5 m/sek ga teng. Yosh o ‘tgan sari, 
tom irlam ing elastikligi kamayishi hisobiga bu tezlik aortada ortadi.
Arterial pulsni yozib olish usuli
-sfigmografiya
deb ataladi. Yozib 
olingan sfigm ogram m ada ikkita asosiy qism: yuqoriga k o ‘tarilgan- 
anakrota va pastga tushgan - katakrota ajratiladi. Anakrota yurakdan 
qonni xaydash d avrinm g boshlanishida, arterial bosim ortishi va 
tomirlaming cho‘zilishidan hosil bo‘ladi.
Katakrota qorinchalar sistolasining oxirida, bosim u yerda pasaya 
boshlaydi va puls chi:zig‘i pasaya boshlaganda hosil b o ‘ladi. Diastola 
vaqtida qorinchalardagi bosim aortadagidan pasaya boshlaganda qon 
orqaga qayta boshlaydi. Bu vaqtda yarimoysimon klapanlar yopilib, egri 
chiziqda insizura (chuqurcha) hosil b o ‘ladi.
Q on t o ‘lq in i y a rim o y k la p a n la rg a u rilib q a y ta d i va b o sim
k o ‘tarilishining ikkilamchi to lq in in i hosil qiladi, bu to lq in natijasida 
arteriyalar devori yana cho‘ziladi. Natijada sfigmogrammada dikrotik 
(ikkilamchi) ko‘tarilish paydo boiadi.
Arterial pulsni paypaslab yoki sfigmografik usul bilan aniqlash yurak 
qon-tom irlar sistem asining funksional holati to ‘g ‘risida ju d a katta
293

---

m a iu m o t beradi. Eng avvalo yurak urishlar soni, uning ritmi to ‘g ‘risida 
baho berish mumkin. Ritmning o‘zgarishi fiziologik b o iish i ham mumkin. 
Masalan, «nafas aritmiyasi» ayniqsa yoshlarda kuchli rivojlangan nafas 
olganda puls ko‘payishi va nafas chiqarganda kamayishi.
Y urakning ayrim x astalik larid a puls defitsiti (etishm ovchiligi) 
kuzatiladi. Yurak urishlari soni puls soni bilan bir xil boim aydi.
Kapillyarlarda qon aylanishi.
Mikrotsirkulyatsiya.
Kapillyarlar eng ko‘p va eng yupqa qon-tomirlar 
hisoblanadi Ular hujayralararo b o ‘shliqda joylashgan. Ularning diametri 
4,5 dan 30 m km gacha, uzunligi esa 0,5-1,1 mm gacha b o ia d i. Turli 
to ‘qimalarda ularning soni bir xil emas. M oddalar almashinuvi yuqori 
b o ig a n a ’zolarda moddalar almashinuvi past a ’zolarga nisbatan ularning 
soni lm 2 ga nisbatan olganda k o ‘p. Masalan, yurak m uskullarida skelet 
muskullariga nisbatan ikki baravar k o ‘p. Bosh miyarkulrang moddasida 
oq m oddasiga nisbatan k o ‘p. 
/
Kapilyarllam ing um um iy soni odam da 10 mid, umumiy uzunligi esa 
100000 km ga teng. Bu esa yer sharini ekvator b o ‘ylab 3 marta aylanib 
chiqish uchun yetarli.
Ikki turdagi ishlovchi k ap illy arlar tafo v u t qilinadi.