rezistiv
tomirlar
kapillyarlar
hsjmll
tomirlar
arteriyalar arteriole
V™
venulalar
venalar
П
16
67
qonrtne umumii miqdorldan
%
hajmda
A
62-rasm.
Q on-tom irlarning har xil qism idagi gem odinam ik k o ‘rsatkichlar.
A-qonning taqsimlanishi; B- qon-tomirlar bo'ylab qon bosimini o'zgarish
sxemasi (Folkov bo 'yicha, 1967 y). 0-1-yurak - «nasos»; 1-2 - aorta va
yirik arteriyalar; 2-3 - arteriola va kapillyarlar; 3-4 - prekapillyar
sfinkterlar; 4-5 - kapillyarlar; 5-6 - kapillyarlardan so 'nggi tomirlar;
6-7
-
venula va venalar
Shved fiziologi B.Folkov ketm a-ket uiangan qism lam i quyidagicha
sinflaydi,
1, Yurak-nasos vazifasini bajarib, qonni tomirlarga ritmik ravishda
haydab beradi. Bosim sistolada 120 mm sm ust, diastolada esa 0 ga teng
boiadi.
2. Elastik tipdagi tomirlar- katta qon aylanish doirasida aorta va yirik
arteriyalar, kichik qon aylanish doirasida o ‘pka
arteriyasi va uning
tarmoqlari kiradi. Kompressor kamera ham deb ataladi, Bu tomirlar elastik
285
tolalardan tashkil topgan b o ‘lib, qon-tom irlarda qonning uzluksiz
h arak atin i, ham da diastola vaqtida bosim ni p asayib ketm asligini
ta ’minlaydi. Bu qismlarda bosim 120/80 ga teng.
3. Yuqori qarshilikka ega tom irlar
(rezistiv tomirlar)
prekapillyar va
postkapillyar tomirlar kiradi (arteriola va venulalar). Bu tomirlarda muskul
qavati yaxshi rivojlangan. Bosim 30-60 mm sm u st teng. Qon-tomirdagi
bosimning sistolik va diastolik to ‘lqini y o ‘qoladi
4. P rekapillyar-jo ‘m rak tipidagi tom irlar (sfinkterli tom irlar)-
mayda arteriolalar kirib, umumiy qon aylanishiga qarshilik ko‘rsatadi.
S illiq m u sk u l to la la rin in g q isq a rish i to m irla r te s h ig in i t o ‘sib,
bo‘shashganda esa ochib qo‘yib, kapillyarlarda qon oqishini va moddalar
almashinuvini boshqaradi.
5. Almashinuv
tow/r/ar-Haqiqiy kapillyarlar. Bu yerda qon to‘qimalar
bilan yaqinlashadi. Shu yerda yurak qon-tom ir sistem asi o ‘zining
vazifasini bajaradi. Yani to ‘qim a va qon orasida gazlar va m oddalar
almashinuvi sodir b o ‘ladi.
6. S h u n tlo v c h i to m irla r
(a rte rio -v e n o z a n a sta m o z la r)-a y rim
to ‘qim alarda y o ‘q b o ‘lib, qon arterial tom irlardan venoz tom irlarga
kapilyarlarga tarmoqlanmay o ‘tadi.
7.
Sig ‘imli tomirlarga-venalai
kiradi. C ho‘ziluvchanlik xossasiga ega
bo‘lib, 70-80 % qon tipidagi tomirlarda bo‘ladi.
A m m o bu sin flan ish i ayrim term in o lo g ik va m a ’no jih a tid a n
kamchiliklardan holi emas. Masalan «rezistiv» va «sig‘im» tipidagi tomirlar
tushunchalari. Arteriolalar ham venulalar ham qarshilik ko‘rsatadi. Sig‘im
tipidagi tomirlar -arterial va venoz sistem ada m a’lum miqdorda qon
bo‘ladi. Ayrim mualliflar bunga barcha venoz sistemasini kiritsa, ayrimlari
venula va kichik venalam i kiritadilar. «Prekapilyar» j o ‘m rak
tipidagi
tomirlar degan ibora ham unchalik o'rinli qo‘llanilmagan. Venoz tomirlarda
ham silliq muskulli jo in ra k vazifasini bajamvchi tolalar bor. Limfa sistemasi
to‘g ‘risida umuman to ‘xtanilmagan.
Yuqoridagi muloxazalarni hisobga olib B.l.T.Kachenko yurak-qon-
tom ir sistemasi qismlarini funksional sinflanishni boshqacha taklif qildi:
1. Bosim generatori va qonni sarflovchi-
yurak, sistola vaqtida
qonni aorta va o‘pka arteriyasiga o'tkazuvchi vazifasini bajaradi.
2.
Yuqori bosim li tomirlar-aovta
va yirik arteriyalar kiradi. Bu
qismlarda nisbatan yuqori qon bosimi saqlanib turadi.
3. B o sim n in g t u r g ‘u n ligini, b ir x ild a tu rish in i t a ’m in lo v ch i
tom irlar-kichik
arteriya va arteriolalar kiradi.
Qon oqimiga qarshilik
ko‘rsatib, sistemalar uchun kerakli bosimni ushlab turadi.
286
4. Kapillyarlarda qon oqishini t a ’minlovchi-
mayda qon-tomirlar
kiradi. Ularning devorlarida silliq muskullar qisqarib-bo‘shashib, ularda
qon oqishi va to'xtashini ta ’minlab, faoliyat k o ‘rsatuvchi va ishlamay
turgan kapilyarlarning ishini boshqaradi.
5. A lm ashinuv tom irlari-
kapillyarlar va postkapillyar venulalar
kiradi. U larning vazifasi qon va to ‘qim a orasida gazlar vaTTtodda^
almashinuvini ta ’minlash.
6. To ‘p lo v c h i tom irlar-vem x\&
v a k ic h ik v e n a la r.
T o m irla r
b o ‘shliqlarini faol va passiv xolda o ‘zgarishi qonni u yerda to ‘planishini
ta ’minlaydi, (so‘ngra undan foydalanish) y a ’ni uni qon oqimiga zudlik
bilan chiqarish. Bu tomirlar asosan sig‘im vazifasini o ‘taydilar, bundan
tashqari qisman qarshilik ham ko‘rsatadilar.
7.
Qonni qaytaruvchi tom irlar-ym k
vena tomirlari va kovak venalar
kiradi. Qonni yuqori o ‘tkazib beradi.
8. Shuntlovchi (ulovchi) tomirlar-
turli tipdagi anastamozlar kiradi.
A rteriola va venulalarni bir-biriga b o g ‘laydi. Bu yerda m oddalar
almashinuvi sodir b o ‘lmaydi.
9. Qayta biriktirib, yutib oluvchi tomirlar-qon
aylanishini limfatik
b o ‘limini o ‘z ichiga oladi. Lim fatik kapillyarlarning
asosiy vazifasi
to‘qimalardan oqsillar va har xil mahsulotlarni o‘ziga biriktirib olib, so‘ngra
ularni qonga qaytarishdan iborat.
Gemodinamikaning asosiy qonunlari.
Gemodinam ika-yurak qon-
tomirlar tizimida qon harakatini o‘rganuvchi ta’limot bo‘lib, gidrodinamika
(suyuqliklar harakatini o ‘rganuvchi fizikaning bir bo ‘limi) qonunlariga
asoslangan. Gidrodi-namika qonunlariga ko‘ra, naylarda suyuqlikning
oqimi ikki kuchga: suyuqlikning harakatini yuzaga keltiruvchi bosimga
va oqayotgan suyuqlikning yopishqoqligiga bog‘liq. Bu kuchlarning
birinchisi suyuqliklam ing harakatini ta ’minlasa, ikkinchisi suyuqlik
harakatiga to ‘sqinlik qiladi.
Gidrodinimika qonunlariga k o ‘ra har qanday nay orqali o ‘tayotgan
suyuqlik hajm ini (Q), nayning boshlanishidagi (R j), oxiridagi (R2)
bosim lar farqiga to ‘g ‘ri proporsional b o ‘lib, quyidagi qarshilikka (R)
teskari proporsionaldir.
Agar bu tenglamani inson qon tom ir sistemasiga qo‘liansa, y a ’ni
tomirlar oxirida, kovak venalar sohasida nolga teng. Bu xolda tenglamani
quyidagicha ifodalalash mumkin:
287
bu yerda: Q -
bit
minutda yurakdan xaydalib chiqqan qon miqdori, R-
aortadagi o'rtacha bosim, R-tomirlami ko'rsatadigan qarshiligi. Bu
tenglamadan kelib chiqadigon: R Q-R ya’ni, aortadagi bosim (R)
yurakdan bir minut davomida otilib chiqayotgan qon hajmiga (Q) va
periferik qarshilikka (R) to‘g ‘ri proporsional. Bu ikki koisatkichni bilgan
holda umumiy periferik qarshililmi aniqlash mumkin. Tomirlaming periferik
qarshiliklari, har bir tomirning qarshiliklari yigindisigateng, Tomirlami
nayga qiyos qilib, uning qarshiliglni (R) Puazeyl formulasi yordamida
aniqlash mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: 
