O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Gols refleksi
deb ataladi. Ichakda joylashgan 
afferent tolalar impulslari orqa miyaga, undan uzunchoq miyaga olib 
boradi. Adashgan nerv tonusi ortib, yurak urishlari sekinlashadi yoki 
to‘xtab qoladi.
Vagal reflekslarga Danini-Ashner refleksini ham kiritish mumkin. Ko‘z 
soqqalari bosilganda bradikardiya kuzatiladi-yurak urishlari minutiga 10- 
20 tagacha kamayadi.
Yurakdan boshqa visseral organlar faoliyatiga ta’sir etuvchi reflekslar 
ham mavjud. Shular jum lasiga Genri-Gauyerning kardiorenal refleksini 
misol qilish mumkin. Chap qorincha devorlarining cho‘zilishi diurezni 
kuchayishiga olib keladi. 
|
Shunday qilib,kardial reflekslarni uch guruhga b o iis h mumkin:
1 .X ususiy-yurak-qon-tom irlar reseptorlarini ta ’sirlanishidan kelib 
chiquvchi. 2.Payvasta-boshqa har kanday a ’zolar qitiqlanganda. 3. Xos 
b o im a g a n - fiziologik tajriba-lardan kelib chiqadigan yoki patologik 
holatlarda kelib chiqadigan.
Yurak faoliyatining gum oral boshqarilishi.
Qonda aylanib yurgan 
barcha biologik faol m oddalar yurak faoliyatiga to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri yoki 
bilvosita ta ’sir ko‘rsatadi. Lekin yurak faoliyatiga gumoral boshqaruvchi 
ta ’sir etadiganlari unchalik k o ‘p ham emas. Bular qatoriga buyrak usti 
bezi m a g iz moddasida ishlab chiqariluvchi katexolaminlar-adrenalin, 
n o ra d re n a lin va d o fa m in la rn i k ir itis h m u m k in . B u g o rm o n la r 
kardiomiotsitlaming в-adrenoreseptorlariga ta ’sir koisatadi. Hujayraning 
adenilatsiklaza fermentini faollab siklik AMFning sintezini kuchaytiradi. 
So‘ngra fosforilaza jarayoni tezlashib energiya almashinuvi kuchayadi, 
m iokard energiya m anbai bilan ta ’m inlanadi. N atijada peysm ekker 
hujayralarida musbat xronotrop, ishchi miokardda esa musbat inatrop 
ta ’sir yuzaga keladi.
B oshqa gorm onlam i m iokardga t a ’siri n ospesifik hisoblanadi. 
O shq o zo n o sti bezi D -h u ja y ra la ri ish lab c h iq arad ig an g lik o g en
adenilatsiklazani faollab m usbat inotrop ta ’sir k o isa ta d i. Buyrak usti 
bezi p o ‘stioq moddasi gormonlari (kortikosteroidlar) va angiotenzin 
m usbat inotrop ta ’sir k o isa ta d i. 0 ‘zida yod tutuvchi qalqonsimon bezi 
gorm onlari yurak urishlari sonini oshiradi. Yuqorida sanab o iilg a n
gormonlar ta ’siri simpatoadrenal tizim orqali ta’sir k o isatad i.
G ip o k s e m iy a , g ip e r k a p n iy a v a a ts id o z y u ra k m io k a rd in i 
qisqaruvchanlik faoliyatini pasaytiradi.
283

---

Atsetilxolinni yurak faoliyatiga ta ’siri hujayra membranasining K+ 
ioni uchun o'tkazuvchanligini oshiradi, depolyarizatsiyaga to ‘sqinlik 
qiladi. N atijada sinus tugunida sekin diastolik depolyarizatsiya hosil 
bo'lishi kechikadi, XP qisqaradi, oqibatda yurak urishlari sekinlashadi. 
Atrioventrikulyar tugunchada esa К ionlari о ‘tishi Ca++ionlari chiqishiga 
qarshilik qiladi. Fosforilaza ta’sirida hujayra membranasini Ca++ uchun 
o ‘tk azu v ch an lig i ortadi. Q ‘z n av b atid a y urak q isq arish lari soni, 
o ‘tkazuvchanligi ortadi. N oradrenalin atsetilxolinga nisbatan sekin 
parchalanadi. Shuning uchun ham simpatik ta ’sir uzoqrok davom etadi. 
Yurak faoliyatida elektorlitlar ahamiyati katta. Hujayra atrofidagi muhitda 
K + io n lari m iq d o rin in g ortishi y u rak fa o liy a tin i su say tirad i. Ion 
q o n sen tratsiy asi o ‘zgarishi hisobiga, m em brananing k aliy uchun 
o ‘tk a z u v c h a n lig i o rta d i; n a tija d a q o ‘z g a lu v c h a n la g i p a sa y a d i, 
q o ‘z g ‘alishlarni o ‘tkazish sekinlashadi; sinus tuguni yurak ritm ini 
boshqaruvchi vazifasini bajara olmay qoladi. K + ion miqdori ortiqcha 
bo'lsa, yurak diastolada to ‘xtab qoladi. Yurakka H+va HCO' ionlari ham 
xuddi shunday t a ’sir k o ‘rsatadi. K alsiy ionlari k o ‘p b o ‘lsa, yurak 
muskullarini qiqaruvchanligi, o ‘tkazuvchanligi ortadi va yurak sistola 
vaqtida to ‘xtab qoladi.
Yurakning endokrin vazifasi.
B o‘lmachalar miotsitlarida (asosan o ‘ng 
b o ‘lm a-cha) granulyar hujayralar b o 'lib , 
natriyuretik gorm on
yoki 
atriopeptid
deb nomlanadigan m oddalar sintez qilinadi.
G orm onlar sintezi; b o ‘lm achalarga k o ‘p qon to ‘planganda (ular 
cho‘zilganda), aortada bosim turg‘un ko‘tarilganda, qonda natriy miqdori 
ortganda, adashgan va simpatik nerv faollashganda, qonda vazopressin 
ortganda kuchayadi. Natriyuretik gormon ta ’siri xilma xil. Uning ta ’sirida 
buyraklardan N a+ (90 m arta) va C l' (50 m artagacha)ni ekskresiyasi 
kuchayadi, bir vaqtning o ‘zida ularni nefron kanalchalarida reabsorbsiyasi 
pasayadi. Renin va aldosteron sekresiyasini, angiotenzin II ning faolligini 
pasaytiradi. Natriyuretik gormon mayda qon-tomirlar silliq muskullarini 
bo‘shashtiradi, shu y o ‘l bilan arterial bosim tushadi. Ichakalar silliq 
muskullarini bo‘shashtiradi.
Qon-tomirlar tizimi.
Yurak qon tomir tizimining funksional sinflanishi.
Yurak qon-tomir 
sistemasini funksional sinflashni bosimlar farqiga qarab bo‘lingan. 
Yuqori
bosimli
va 
past bosimli
sohalar. Yuqori bosimli sohalarga: chap qorincha, 
yirik arteriyalar, o‘rta va kichik diametrli arteriyalar, arteriolalar. Past bosimli 
sohalarga - qolgan qismlar (kapillyarlardan to chap bo‘lmachagacha) 
kiradi.