yoki chap yurak qisqarishlari kuchi yoki chap qorincha bo'shashish
darajasi va h.k. Shunga asoslanib gipotalam usda yurakning ayrim
funksiyalarini boshchqaruvi tu/ilm nlar bor deb atash mumkin. Tabiiy
holda bu markazlar alohida faoliyat ko‘rsatmaydi, Gipotalamus integrativ
markaz b o ‘lib, yurak faoliyatining bar qanday k o ‘rsatkichini, tashqi va
ichki muhit o‘zgarishlariga, organizm ehtiyoji va xulq-atvor reaksiyalariga
qarabo'zgartiradi,
G ipotalam us yuqoridan kelayotgan signallarni
birlashtirib yurak qon-tomir sistemasi faoliyatini o‘zgartiradi. Limbik tizim
yoki yangi po‘stloq ta ’sirlanganda harakat reaksiyalardan tashqari yurak
qon-tom ir tizim ida ham o ‘zgarish
kuzatiladi; arterial bosim , yurak
qisqarishlari soni va b,k.
Bosh miya yarim sharlari p o ‘slog ‘ining y u ra k fa o liya tig a ta 'siri.
Bosh miya yarim sharlari p o ‘slog‘i organizm faoliyatini boshqaruvi
eng oliy m arkaz hisoblanadi. P o ‘stloqning har qanday qism ini elektor
toki bilan ta ’sirlash, yurak qon-tom ir sistem asida o ‘zgarishlarga olib
keladi. Ayniqsa p o ‘stloqni: m otor va prem otor sohalari, belbog' pushta,
peshona
boUagining orbital sohasi, tepa boTagining oldingi sohalari
ta ’sirlanganda yurak qon-tomir sohasidagi o ‘zgarishlar yaqqo) namoyon
bo‘ladi.
Organizm nisbatan tincb funksional holatda b o ‘lganda p o ‘sloq va
gipotalamus yurak foaliyatini tormozlab yoki kuchaytirib turadi.
Po'stloq inson psixik faoliyatini boshqaradi. Inson psixik faoliyatining
o ‘zgarishi - og‘riq, qo‘rqinch, xursandchilik, bezovtalanish va h.k, da
yurak faoliyati o ‘zgaradi. M asalan, sportm enlarda
stressdan avvalgi
holatida yurak urishlari o‘zgaradi. Bu holat o ‘z navbatida gipotalamo-
gipofizar tizimning faollashishi, buyrak usti bezi faoliyati kuchayishi va
qonga adrenalin chiqishini kuchaytiradi. Y urak q o n -to m ir tizim ig a
bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘i ta ’sirini shartli refleks hosil qilish
y o ‘li
bilan ham kuzatish mumkin,
Yurak fa o liy a tin in g reflek to r boshqarilishi.
Yurak fao liy atin i
boshqarilishida M NSning barcha qism lari ishtirok etadi. R eflektor
boshqarilishi yurak faoliyatini tormozlashi yoki kuchaytirishi mumkin.
Yurak faoliyatini o ‘zgarishi parallel holda tomirlar holatini o‘zgarishi bilan
kechadi, Yurak faoliyatini boshqarilishi murakkab reflektor akt b o ‘lib,
bunda m arkaziy va periferik m exanizm lar ishtirok etadi. E kstra-
intrareseptorlami ta ’sirlanishi natijasida efferent nervlar orqali yurakka
impulslar keladi. Bu reflekslam i yuzaga keltiruvchi refleksogen sohalar
bo‘lib, ular ko'proq
kovak venalar sohasida, aorta ravog‘ida va uyqu
arteriyasini ichki va tashqi tarmoqlarga ajralayotgan (karotit sinusi) joyida
281
joylashgan. Bu sohalarda juda k o ‘plab xemo va m exaparatseptorlar
t o ‘plangan b o ‘lib, gem odinam ik k o ‘rsatk ich lar o ‘zg arish ig a o ‘ta
sezgirdirlar. Bu yerda hosil b o ig a n impulslar sezuvchi nervlar orqali
uzunchoq miyaga, undan MNSning boshqa b o iim larig a boradi. Bunday
refleksogen zonalardan biri kovak venalami yurakning o ‘ng boim achasi
bilan birikkan joyida joylashgan. Bu sohada joylashgan A va В tipdagi
cho‘zilish reseptorlari kovak vena ichidagi qon hajmi o ‘zgarishidan
qo‘zg‘aladi. Birinchisi b o im ach alar
faol qisqarganda, ikkinchisi esa,
b o im a c h a m uskullari passiv cho‘zilganda qo‘zg ‘ala'di. Bu sohadan
Beynbridj refleksi yuzaga keladi. Kovak venalar sohasida Hosim ortganda
har ikkala reseptorlar ham qo‘zg‘aladi va reflektor tarzda adashgan nerv
tonusi pasayadi, simpatik nerv tonusi esa ortadi.
Natijada yurak ishi
tezlashib, kovak venalarda to ‘planib qolgan qon arterial tom irlarga
o ‘tkaziladi.
Yurak faoliyatiga reflektor ta ’sirlar k o ‘rsatuvchi sohalar ichida aorta
ra v o g id a va karotid sinusda joylashgan mexanoreseptorlar alohida o ‘rin
tutadi. Qon doimo harakatlanar va arterial bosim bir xilda ushlanib turar
e k a n bu r e s e p to r la r d o im o q o ‘z g ‘a lg a n b o i a d i . U la rn in g
qo‘zg‘aluvchanlik darajasi arterial bosimga b o g iiq . Bosim qancha yuqori
b o is a , reflektor tarzda adashgan nerv ta rm o g i kuchliroq ta ’sirlanadi va
yurak faoliyati sekinlashadi.
Yurak faoliyatini b oshqarishda m exanoreseptorlardan tashqari
xemoreseptorlar ham ishtirok etadi. Ularning ta ’sirlovchilari b o iib , O0 va
CO, lam ing qondagi tarangligi o ‘zgarishi yoki
ionlarining qonda
ortishi hisoblanadi.
X e m o resep to rlarn in g q o ‘z g ‘alish id an h o sil b o i g a n im p u lslar
uzunchoq miyaga borib, yurak urishlari sonini kamaytiradi. Kichik qon
aylanishi doirasida bosimning ortishi o ‘pka arteriyalardagi refleksogen
sohalami qo‘zg ‘atib yorak qisqarishlarini kamaytiradi (Parin refleksi).
Agar tajribada koronar tomirlarga nikotin, o‘simlik alkalloidlaridan
yuborilsa
Besold-Yarish refleksi, gipotenziya, bradikardiya va apnoye
kuzatiladi.
Barcha qon-tomirlada, to ‘qimalarda va a ’zolarda joylashgan mexano-
yoki xemoreseptorlami doimo qo‘zg‘alishi yurak faoliyatini o‘zgartirishini
V.N. Chernigovekiy k o ‘rsatib berdi. Yurak urishlari reflektor tarzda
kuchayadi yoki kam ayadi. Q orin pard ad a jo y la sh g a n
resep to rlar
ta ’sirlanganda yurak faoliyati tormozlanishi yaqqol nam oyon b o ia d i.
M asalan, baqaning qornini pinset bilan asta-sekin urilganda yurak
282
urishlari to ‘xtab qoladi. Bu tajribada 19 asm ing 60 yillarida F.Gols
tom onidan o ‘tkazilib,
Do'stlaringiz bilan baham: 
