O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

O qsil bufer tizimi
uning amfoter xossasi hisobiga amalga oshadi., 
Oqsil kislotali m uhitda asos va ishqoriy muhitda esa kislota sifatida 
o ‘zini namoyon qiladi.
Qon PH doimiyligini saqlashda nerv boshqarish mexanizmi katta 
ahamiyatga ega. Qon-tomirlarda joylashgan xemoreseptorlar qitiqlanishi

---

natijasida hosil b o ig a n impulslar MNS turli qismlarini qo‘zg ‘atadi, bu 
esa a ’zolar (buyrak, o ‘pka, ter bezlari, hazm tizim i) faoliyatini reflektor 
o‘zgarishiga olib keladi, ularning faoliyati qon PH doimiyligini saqlashga 
y o ‘naltiriladi. A gar qonning PH kislotali tom onga siljisa, siydik orqali 
H2P 0 4" anioni chiqarilishi kuchayadi. PH ishqoriy tomonga siljisa, siydik 
orqali PHO2" va HCO," iar ajralishi ortadi. Ter bezlari ortiqcha sut 
kislotalarini va o ‘pka C 0 2iii chiqarib yuboradi.
Q onning bufer tizim lari ishqoriy m oddalarga nisbatan kislotali 
moddalar ta ’siriga chidamliroq. Qondagi kuchsiz kislotalam ing asoslar 
bilan hosil qilgan tuzlari 
ishqoriy rezerv
deb ataladi. Uning kattaligi C 0 2 
(qondagi tarangligi 40 mm.sim.ustuniga teng b o ig a n paytda) 100 ml qon 
biriktira oladigan C 0 2 miqdori bilan aniqlanadi.
Har xil kasalliklarda qonning PH kislotali va ishqoriy tom onlarga 
siljishi mumkin. Qon PH kislotali tom onga siljishi -
atsidoz,
ishqoriy 
tom onga siljishi -
alkaloz
deyiladi.
Qon aralashm a holatining turg ‘unligi
(Eritrotsitlam ing cho‘kish 
tezligi - EChT). Qonning shaklli elementlari plazmada muallaq—aralashma 
holatida b o iad i. Eritrotsitlaming plazmadagi muallaq holati uning yuzasi 
gidrofilligi, ham da eritrotsitlar (barcha shaklli elem entlar kabi) manfiy 
zaryadga ega ekanligi tufayli ularning bir-biridan «qochishi» xossasi 
bilan b o g iiq dir. Agar shaklli elementlar manfiy zaryadi pasaysa, ularning 
elektrostatik bir-biridan «qochishi» kamayadi. Bunday holat eritrotsitlar 
yuzasiga fibrinogen, г - globulin, paraproteinlar kabi m usbat zaryadli 
oqsillam i adsorbsiyalanishi natijasida kelib chiqishi mumkin. Bunday 
eritrotsitlar bir-birining ustiga taxlanib «tangachalar ustuni» ni hosil 
qilishi mumkin. Hosil b o ig a n «tangachalar ustuni» kapillyarlarga tiqilib 
to ‘qima va a ’zolarda qon aylanishini buzishi mumkin.
A gar probirkaga qon olib, uning ivishiga qarshi m odda q o ‘shib 
q o 'y ils a, m a iu m vaqt o ‘tgandan s o ‘ng qon ikki qism ga b o iin ib
qolganligini ko 'rish mumkin: yuqoridagi suyuq qismi plazm a va pastki 
qismi shaklli elementlar, asosan eritrotsitlardan iborat. Shunga asoslanib, 
cho‘kish tezligini aniqlash orqali plazmadagi eritrotsitlaming aralashma 
holati turg‘unligini o ‘rganish taklif qilingan.
EChT yoshga va jinsga b o g iiq . Chaqaloqlarda EChT 1-2 mm/s, 1 
yoshdan katta bolalarda va erkaklarda 6-12 mm/s, ayollarda 8-15 mm/s, 
qarilarda 15-20mm/s ga teng. EChT kattaligiga eng ta ’sir qiluvchi omil bu 
fibrinogenning qondagi miqdoridir; agar uning miqdori 4 g/1 dan ko‘paysa 
EChT ortadi. Homilador ayollarda EChTning ortishi Ham qondagi fibrino­
gen miqdorining ko‘payishi bilan b o g iiq . EChTning ortishi yalligianisb,
239

---

yuqum li va onkologik kasalliklarda, shuningdek, qonda eritrotsitlar 
miqdori.keskin kamayganda (anemiya) kuzatiladi.
EChT eritrotsitlarga nisbatan plazma xossalariga k o ‘proq bog‘liq. 
EChT kattaligi m e’yorda b o ‘lgan erkak eritrotsiti hom ilador ayol 
plazmasiga qo‘shib qo‘yilsa, u ham xuddi homilador ayol eritrotsitlaridek 
tez cho‘kadi.
Qonning shaklli elementlari.
Qonning barcha shaklli elementlari -
eritrotsitlar, leykotsitlar va trom botsitlar suyak k o ‘m igida um um iy 
polipotent yoki plyuripotent, stvol (o^zak) hujayradan hosil bo‘ladi.
Suyak ko‘migida qon hosil qiluvchi hujayralar fibroblast va endotelial 
hujayralar bilan o ‘ralgan holda g ‘uj b o ‘lib joylashgan. Yetilgan qon 
hujayralari fibroblast va endoteliylar orasidan y o ‘l topib sinuslarga, u 
yerdan esa venoz qon-tomirlarga tushadi.
Qon shaklli elementlarining barchasi um um iy bir hujayradan hosil 
b o ‘lganligiga qaram asdan, har xil hususiy vazifalam i o ‘taydi, lekin 
o ‘tm ishdoshi yagona b o ‘lganligi sababli, ularning barchasi uchun 
umumiy bo‘lgan vazifalami ham bajaradi. Bu vazifalarga hammalarining 
har xil moddalami tashishi, himoya va boshqaruvchi vazifalami bajarishi 
kiritiladi.