T u p ro q , suv v a o 's im lik h ay v o n o v q a tid a yo d y e tish m a y d ig a n
jo y lard a g ipotireozning h ar xil shakllari, ayniqsa b o 'q o q k o 'p tarqalgan.
E ndem ik b o 'q o q n in g oldini olish uchun iste ’m ol qilayotgan suvga va
tuzga yod p reparatlari q o 'sh ila d i.
Gipertireoz.
X IX asrning 60 yillarida B azedov va G revs tireotoksikoz
d e g a n k a s a llik n i ta s v ir la b b e r is h g a n , u n in g x a r a k te r li b e lg ila ri
q u y id a g ila r d a n ib o r a t: q a lq o n s im o n b e z n in g k a tta la s h u v i, k o 'z
ch a q ch a y ish i, y u ra k
urish in in g te zla sh u v i, b em o m in g asabiy b o 'lib
qolishi, asosiy alm ashinuv va gavda haro ratin in g ortishi, ovqatni k o 'p
iste ’mol qilishi va shu bilan birga ozib ketishi.
Tireotoksikoz
qalqonsim on bez gorm onlarining o 'ta k o 'p ishlanishi
n atijasida ularning qondagi konsentratsiyasi organizm ni zaharlaydigan
darajada ortishidir.
G ipertireoz ozgina b o 'lsa B azedov kasalligining xarakterli belgilari
b o 'lm ay d i. B unday hollarda asosiy alm ashinuv kuchayadi, organizm ish
vaqtida so g 'lo m odam larga nisbatan k o 'p ro q energ iy a sarflaydi,
yurak
tez uradi v a q o n d a yod k o 'p b o 'la d i. U lar k u ydi-pishdi, sertashvish
b o 'lib , b a ’zan o 'z in i tuta olm aydi.
Q alqon sim on o ld i bezlari.
O d am d a to 'r t ta
p a r a tir e o id b ez
bor,
bulardan ikkitasi qalqonsim on bezning o rqasida, qolgan ikkitasi esa
qalqonsim on bezning pastki qutbida jo y la sh a d i. B ez to 'q im a si qon va
lim fa to m irlariga boy. Q alqonsim on oldi bezlari
h iqildoqning yuqori
nervidan in nervatsiya oladi.
*
O rg a n iz m d a g i k a lsiy alm a s h in u v i p a ra tg o rm o n v a k a lsio to n in
hisobiga am alg a oshadi.
P aratgorm on yoki paratirin qalqonsim on oldi bezlarida sintezlanadi.
U qondagi kalsiy m iqdorini oshiradi. Bu g o rm onning n ish o n -a’zolari
suyak va buyrakdir. S uyak to 'q im a sid a paratirin osteo k lastlar vazifasini
kuchaytiradi, bu o 'z navbatida suyakning dem in eralizatsiy asig a ham da
qon p la z m a sid a kalsiy va fo sfo r m iq d o rin in g o rtish ig a olib keladi.
Paratgorm on b uyrak kanalchalarida k alsiy q ayta so 'rilish in i stim ullaydi.
F o s f a tn i q a y t a s o 'r i l i s h i n i e s a t o r m o z l a y d i . B u h o la t e s a
g iperkalsiyem iyaga va fosfaturiyaga olib keladi. F osfaturiyaning yuzaga
chiqishi, ushbu gorm onning giperkalsiyem ik effektini am alga oshirishda
katta aham iyatga ega. K alsiy fosfatlar bilan erim aydigan birikm alar hosil
qiladi, fosfatlar siydik bilan katta tezlikda chiqadi, bu esa qonda erkin
kalsiy m iqdorining ortishiga olib keladi. P aratgorm on kalsitriol sintezini
kuchaytiradi, bu esa vitam in D 3 ning faol m etaboliti b o 'lib hisoblanadi.
Vitam in D 3 o ldiniga terida ultrabinafsha nurlari ta ’sirida
nofaol holatda
209
h osil b o 'la d i, s o 'n g ra esa p ara tg o rm o n t a ’sirid a jig a r v a b u y rak d a
faollashadi. K alsitriol ichak devorida kalsiyni b o g 'lo v c h i oqsil hosil
b o 'lis h in i te z la s h tir a d i v a n a tija d a k a ls iy n in g q a y ta s o 'r i lis h in i
kuchaytiradi, bu esa g iperkalsiyem iyaga olib keladi.
Q a lq o n sim o n oldi b ez la ri h a y v o n la rd a o lib ta sh la n g a n d a h ay v o n
te ta n ik titra sh la rd a n o 'la d i. B u n g a sa b ab q o n d a k a lsiy m iq d o rin in g
k am a y ib k etish i va n e rv -m u sk u l q o 'z g 'a lu v c h a n lig in in g k esk in ortib
k etish id ir. Bu p ay td a a rz im a g a n tashqi t a ’sir m u s k u lla r q isq a rish ig a
o lib k elad i. P a ra tg o rm o n q o n g a k o 'p
a jra tilg a n d a , su y a k to 'q im a s id a
o s te o p o ro z k u z a tila d i. Q o n d a k alsiy m iq d o ri k e s k in o rtib k e ta d i,
b u n in g n a tija sid a siy d ik ch iq a ru v o rg a n la rid a to sh h o sil b o 'lis h xavfi
tu g 'ila d i.
G ip erk a lsiy e m iy a y u ra k fao liy atin in g tu r g 'u n ish lash in i buzadi,
B undan tashqari, hazm qilish traktida, S a24 ionlarini stim ullovchi ta ’siri
natijasida oshqozonda gastrin va xlorid kislota hosil b o 'lish i buziladi, bu
holat esa oshqozon yarasini vujudga keltiradi.
P aratgorm on va triokalsitonin sekresiyasi qon plazm asidagi kalsiy
m iqdoriga b o g 'liq holda m anfiy qaytar b o g 'lan ish tarzi b o 'y ic h a
idora
e tila d i, y a ’n i q o n d a k a ls iy m iq d o ri k a m a y ib k e ts a , p a ra tg o rm o n
se k re siy a si o rta d i, tire o k a ls ito n in h osil b o 'lis h i e s a to rm o z la n a d i.
H om iladorlik, laktatsiya payti va ovqatda k a l’siy m iqdori oz b o 'lg an d a
bunday fiziologik holat kuzatiladi. Qon plazm asida kalsiy konsentratsiyasi
ortib ketsa, aksincha paratgorm on sekresiyasi susayadi va tireokalsitonin
hosil b o 'lish i esa ortadi. T ireokalsitoninni q onda k o 'p b o 'lish i, bolalar
rivojlanishida k atta ah am iy atg a ega, sababi
bu y o sh d a suyak skeleti
shakllanadi. B u jaray o n n in g a d ek v a tk ec h ish i uchun tireokalsitonin zarur,
chunki u qon plazm asidan kalsiyni absorbsialaydi va suyak to 'qim asining
hosil b o 'lish i va rivojlanishi uchun sarflanadi.
Q alqonsim on oldi bezlari olib tashlangandan s o 'n g skeletning ham m a
m uskullari tirishib q is q a ra d i, y a ’ni titraydi (paratireopriv tetaniya), bu
holat sekin asta kuchayib va tez-tez takrorlanib turadi. Bu bezlam ing
y o 'q lig i bora-bora o 'lim g a olib keladi, buning b evosita sababi shuki,
nafas m uskullarining tirishishi natijasida nafas buziladi. Q alqonsim on
oldi bezlari olib tashlangach titrashga m uskullarning o 'zg a rish i em as,
b a lk i m a rk a z iy n e rv tiz im i h o la tin in g o 'z g a r is h i s a b a b b o 'la d i.
H arakatlantiruvchi nervlar kesilgan m uskullarning titram asligi shundan
dalolat beradi. O dam da paratireoid bezlarendokrin funksiyasini susayishi
gipoparatireoz, hayot d avom ida vujudga kelishi yoki tu g 'm a b o 'lish i
m um kin. G ipoparatireozda qondagi kalsiy kam ayganidan m arkaziy nerv
210
tizim ining q o 'z g 'a lu v c h a n lig i ortadi, natijada tetanik tirishishlar paydo
bo'ladi.
O d a m la rd a te ta n iy a n in g o 'tk ir
sh a k lla ri ham , la ten t sh a k lla ri ham
u c h ra y d i. P a r a tir e o id b e z la r v a z if a s i s a lg in a b u z ilg a n d a la te n t
te ta n i y a p a y d o b o 'l a d i , b u n d a y u z v a q o 'l m u s k u l la r ig a to la
b e ru v c h i n e rv b o s ilg a n d a g in a m a z k u r m u s k u lla r tiris h a d i. T u g 'm a
g ip o p a ra tire o z d a b o la la rd a su y a k , tish , so c h o 's is h i b u z ila d i, b ila k ,
k o 'k ra k q a fa si, h a lq u m m u sk u lla ri v a b o s h q a
m u sk u lla rn in g uzoq
q isq a rish i k u z a tila d i.
Do'stlaringiz bilan baham: 
