holda saqlay oladilar. Bu no m lar dastlabki
sovuq qonli
va
issiq qonli
hayvonlar degan atam alam ing o 'm ig a ishlatilm oqda.
G o m o y o term o rg an iz m la r poy k ilo term o rg an iz m la rd a n bir qator
belgilari bilan keskin farq qiladi. H aqiqiy
gom oyoterm organizm larga
y o 'ld o s h li su t e m iz u v c h ila r v a q u s h la r k ira d i. U la r ta s h q i m u h it
h aro ratin in g k eng d ara jad a o ‘zg a rish ig a q aram asdan ta n a h aroratini
doim iy saqlaydi lar.
Tashqi m uhit haroratini va tanada issiqlik hosil b o ‘lishini o'zgarishiga
q a r a m a s d a n g o m o y o te r m o r g a n iz m la r ta n a h a r o r a tin i n is b a ta n
doim iyligini saqlaydi.
Tana haroratining doim iyligini saqlashda
gom oyoterm organizm lar
tanada issiqlikni ishlab chiqarish va tanadan issiqlikni chiqarib tashlash
ja rayonlarini o 'z a ro m oslashtirish m exanizm laridan foydalanadi.
T anadan issiqlikni chiqarib tash lash g a y o 'n a ltirilg a n ja ra y o n lam i
fizikaviy term o reg u ly atsiy a deb ataladi. F izikaviy term oregulyatsiya
tanani qoplovchi to 'q im a la m in g issiqlik o 'tk az u v ch a n lig in i o 'zg a rtirish
y o 'li b ilan a m alg a osh ad i. M u h it harorati b ir x il
sh a ro itd a te rid an
oqayotgan qonning m iqdorini, yung va patlam ing holatini va tana yuzasi
ham da o g 'iz b o 'sh lig 'id a n suvni b u g'lanishini o 'zg artirish orqali tanadan
chiqayotgan issiqlikning m iqdori o'zgarishi m um kin.
Tanadan issiqlikni chiqarib tashlash uch xil y o 'l bilan am alga oshadi:
o 'tk az ish , nurlanish va b ug'lanish. O 'tk az ish yoki konveksiya y o 'li bilan
issiq lik n i c h iq a rish tan a h aro ra ti uni o 'r a b tu rg a n h av o va jis m la r
haroratidan yuqori b o 'lg a n taqdirdagina am alga oshadi. N urlanish yoki
radiatsiya y o 'li bilan issiqlik chiqarish uchun ham tana harorati uni o 'ra b
turg an havo h aro ratid an y u q o ri b o 'lg a n taq d ird a
yoki ta n ag a sovuq
jis m la r yaqin jo y la sh g a n sharoitda am alga oshadi. B u g 'la n ish hisobiga
issiqlikni chiqarish teri yuzasidan v a nafas y o 'lla rid a n suvni b u g ia tis h
orqali am alga oshadi.
O dam da sezilarli terlash bo'lm agan taqdirda ham teri orqali bir sutkada
taxm inan 0,4-0,61 suv b u g 'lan ib turadi. N afas y o 'lla ri orqali chiqayotgan
havo suv b u g 'lari ga to 'y in ib chiqadi va shu y o 'l bilan tanadan taxm inan
0,3-0,4 1 suv b u g 'lan a d i. Shunday qilib o 'rta c h a
haroratli m uhitda ham
odam bir sutkada 0,7-1,0 litr suvni bug' latib 400-600 kkal issiqlikni chiqarib
tashlaydi. Yuqori haroratli tashqi m uhit sh aro itd a, b u g 'la n ish orqali
tanadan issiqlikni chiqarib tashlashninig aham iyati keskin ortib ketadi.
O d am o rg a n iz m id a n + 1 0 °C li m u h itd an p a st sh a ro itd a tan ad an
chiqayotgan issiqlikni 70-80 % o 'tk a z ish
va nurlanish orqali am alga
o s h a d i. B u n d a y s h a ro itd a te rid a n o q a y o tg a n q o n n in g m iq d o rin i
373
o'zgartirish orqali chiqib ketayotgan issiqlik miqdori boshqariladi. Teridan
o q a y o tg a n q o n n in g m iq d o ri q a n c h a o z b o 'l s a c h iq ib k e ta y o tg a n
issiqlikning m iqdori ham shuncha kam b o 'lad i. Bu teri qon tom irlarining
torayishi yoki kengayishi orqali boshqariladi.
Y uqori h a ro ra tli m u h itd a ta n a h aro ratin i d o im iy sa q la sh u ch u n
tanadan issiqlikni chiqarib tashlashni k o 'p a y tirish kerak.
M u hit harorati
te ri h a ro ra tid a n o rtiq s h a ro itd a ta n a d a n is s iq lik n i c h iq a ris h faq a t
b u g 'lan ish orqali b o 'lad i. Teri va nafas y o 'lla rin in g yuzasi orqali tanadan
suv b u g 'latilad i. O dam larda teri yuzasidan suvni b u g 'latish te r bezlari
orqali am alg a oshadi.
M uhit harorati past va o 'r ta b o 'lg a n d a
odam ju d a oz terlaydi, yuqori
h aro ratd a terlash keskin ortadi. O dam da teridan ajralayotgan te m in g
m iqdori aniqlaganda shu narsa m a ’lum b o 'ld ik i, ter bezlari tanada issiqlik
ish lab c h iq arish g a k eskin rea k siy a b eradi. O g 'ir jis m o n iy ish bilan
sh u g 'u lla n ish yoki issiq suyuqlikni ichish terlashni keskin orttiradi. O g 'ir
jis m o n iy ish bilan sh u g 'u lla n g a n d a odam tanasidan 5-6 1 sutkasiga ter
chiqishi m um kin. Issiq m uhitda o g 'ir jism o n iy ish bilan shu g 'u llan g an d a
odam sutkasiga 10-121 suvni terlash orqali y o 'q o tad i.
Ter bezlarini boshqaruvchi efferent to lalam in g
m arkazlari orqa m iya
se g m en tlari b o 'y la b jo y la sh g a n . Shu sababli ta n a n in g ay rim jo y id a
terlashning buzilishi orqa m iyaning shu b o 'lim i faoliyati buzilganligini
k o 'rsa ta d i.
Sovuq t a ’sir qilganda tan a haroratining doim iyligini saqlash uchun
q o 'sh im c h a issiqlik ishlab chiqarishga y o 'n altirilg an jaray o n la r
Do'stlaringiz bilan baham: 
