O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Ayrisimon hez (timus).
Ayrisimon bez immun tizim ning markaziy a ’zosi 
b o 'lib , endokrin faoliyatni ham k o 'rsa ta d i. Bu bez to 'q im a sid a n ta ’sir 
k o 'rsa tish i va ajratilishida farqi b o 'lg a n talay peptid va oqsil tabiatli 
fiziologik m oddalar olingan. U larqatoriga lim fotsitlam i rag'batlantiruvchi 
gorm on, tim ozin, tim in, tom otoksin va boshqalar kiradi. Bu m oddalar 
im m unitetning turli om illariga, lim fopoezga, nerv-m uskul o 'tkazilishiga 
ta ’sir qiladi. A m m o ular chin gorm on hisoblanm aydi.
M av ju d m a ’lu m o tla r a y risim o n b ez n in g im m un tizim i va ichki 
sekresiya bezlari faoliyatini m onandlashtirib turuvchi a ’zo deyishga asos 
bo'ladi.
224

---

To 'qim agorm onlari.
Biologik faol m oddalar, faqat m axsus endokrin 
bezlarda em as, balki organizm da to 'q im a va a ’zolarda sintezlanishi ham 
m u m k in . H o z ird a to 'q im a va a ’z o la rd a 50 x ilg a y aq in sin te z la sh
qobiliyatiga ega hujayralar topilgan. Bu h ujayralam ing k o 'p qism i hazm 
tizim i a ’zo larida, o 'p k a , buyrak, yurak va b oshqa end o k rin tizim iga 
kirmaydigan a ’zolarda uchraydi. G orm on sintezlovchi hujayralam i maxsus 
im unogistokim yoviy usullar yordam ida aniqlash m um kin.
Bu h u ja y ra lam in g m odda alm ashinuvi o 'z ig a xos b o 'lib , biogen 
am inlam ing o 'tm ish d o sh larin i karboksilsizlashtirish v a ular q o ld ig 'id an
peptid go rm o n lam i sintezlash qobiliyatiga ega. Bu hujay ralar A PU D - 
tizimni tashkil qiladi.
A p udotsitlar sintezlaydigan gorm onlar ju d a k o 'p . U lar serotonin va 
m elatonin, katexolam inlar va gistamin, gastrin, sekretin, motilin va boshqa 
m oddalarni ishlab chiqaradi.
Bu borada hazm tizim ining faolligi yuqori, undagi apudotsitlar 20 xil 
gorm on ishlab chiqaradi. Bu gorm onlar asosan ingichka ichak shilliq 
p ard asid ag i h u ja y ra lard a sin tezlan ad i, shu tufayli u la m i m axsus bir 
guruhga-enterin tizim i gorm onlari guruhiga birlashtiradilar. U lam i yana 
g a s tro in te s tin a l g o rm o n la ri d eb a ta sh a d i, bu g o rm o n la ri se k re tin , 
x o le sisto k in in -p an k reo z im in , gastrin, bem bezin, m otilin, som atostatin, 
enkefalin va boshqalar kiradi. U lardan eng m uhim lari xususida to 'x ta lib
o'tam iz. Sekretin birinchi kash f etilgan gastrointestinal gormon. Sekretinni 
o 'n ikki b arm o q li ic h ak n in g shilliq p a rd a sid ag i m a x su s h u ja y ra lar 
sintezlaydi. M olekulasi 27 am inokislota q o ld ig 'id a n tashkil topgan.
M olekulyar m assasi 3035. Sekretin ta ’sirida m e ’da osti bezidan shira 
ajralishi keskin k o 'p ay a d i, shira tarkibidagi b ikarbonatlar ortadi. Bundan 
tashqari, bu gorm on o 't-s a fro va ingichka ichak shirasi bilan suv ham da 
tu z lar ajralish in i k o 'p a y tira d i. S ekretin t a ’sirid a osh q o zo n bezlarida 
ferm en tlar ajralish i k o 'p a y sa , ayni v aq td a xlorid k islo ta sekresiyasi 
to'xtaydi. U hazm tizimi a ’zolarining silliq m uskullarini ham tormozlaydi.